N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

XOS 
bo'lgan muhim o'zgarishlar yuz beradi. Birinchi tartibli
33

---

8-rasm. Urug‘donda spermatozoidlar yetilishining turli
bosqichlari chizmasi:
1 — spermatogoniylar; 2, 3 — spermatositlar; 4 - follikulyar hujayralar;
5 — spermatidlar.
I — kanalchalar devoridagi spermatogoniylar; I I — follikulyar hujayralar bilan
birlashib spermatozoidlarga aylanayotgan spermatidlar; II I  — yangi bo'linishga
tayyorlanayotgan spermatogoniylar; I V  — spermatidlarning keyingi rivojlanishi;
V — spermatozoidlarga aylanayotgan spermatidlar; VI — tayyor
spermatozoidlar.
spermatotsitda xromosomalar biroz spirallangan holda qolib yorug‘- 
lik mikroskopida ko‘rsa boladi. Spiralizatsiya kuchsiz darajada 
bolgani uchun xromosomalar juda ingichka ip shaklida ko'rinadi 
va genetikada bu faza leptoten faza (leptonema deyiladi (leptos- 
ingichka, taenia-tasm a, nem a-ip). keyingi fazada gomologik
34

---

xromosomalar bir-biriga tortilib, yaqinlashib, yon tomonlari bilan 
zich yopishishadi — bu zigoten faza (zigonema, sinapsis) deyiladi 
(Zeugninae — birikmoq, synapsis — tegib turish, qo‘shilish). Bu 
fazada ota-onadan olingan xromosomalar — gomologik xromo- 
somalardan autosomalar o'rtasida genlar almashinuvi yuzaga keladi. 
Keyin autosomalar keskin spirallashib yo‘g‘onlashadi. Bu faza 
paxiten faza (paxinema) deyiladi (pachis-yo‘g‘on). Bu fazadan 
keyin autosomalar bir-biridan itarila boshlaydi va diploten faza 
(diplonema) boshlanadi (diploos-qo'shaloq). Diplonema fazasida 
har bir autosoma ikkitadan xromatidadan iborat bo‘lib, bir-biri 
bilan zigonem ada sinaps (kon'yugatsiya) hosil qilgan ikki 
autosoma tetrada holida ko'rinadi. O'zagida bunday murakkab 
o'zgarishlar yuz bergan birinchi tartibli spermatotsit yetilish davriga 
kiradi. Yetilish davrida jinsiy hujayra diploid holatdan gaploid 
holatga o'tadi, ya’ni hujayrada mavjud bo'lgan xromosomalarning 
yarim soni qoladi. Bu jarayon hujayra interfazani o'tmasdan, 
D N K molekulalari ikkilanmasdan bo'linishi natijasida yuz beradi. 
Birinchi meyotik bo'linish (etilish bo'linishi) natijasida birinchi 
tartibli spermatotsitdan ikkita ikkinchi tartibli spermatotsit hosil 
bo'ladi.
Bu bo'linishda har bir tetradadan bir xromosoma — ikki 
xromatida ikkinchi tartibli spermatotsitga o'tadi. Ikkinchi tartibli 
spermatotsitlarda interfazani o'tmasdan, ya’ni DNK molekulalari 
ikkilanmasdan, yana bo'linadi va spermatidalarga aylanadilar. 
Sentromerlar parchalanish oqibatida har bir spermatida awalgi 
tetradadan faqat bitta xromatida oladi. Bu xromatida endi mustaqil 
xromosomadir. Oqibatda «qiz hujayralar» o'zagidagi xromoso- 
malaming soni gaploid holga kelib, bunday bo'linishini reduksion 
yoki meyoz bo'linish deyiladi (meiosis-kamaytirmoq, yunon. 
reducere-kamayish). Meyozning birinchi bo'linishi reduksion 
bo'linish, ikkinchisi ekvatsion bo'linishdir.
Shuni esda tutish kerakki, X va Y xromosomalar birinchi 
tartibli spermatotsitning ikki Y marta bo'linishi natijasida hosil 
bo'lgan to'rt spermatidalarning boshqa-boshqalarida bo'lib, hosil 
bo'lgan spermatida (keyinroq spermiy)laming 50% X, qolgan 50%