N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

Odam spermatozoidning tuzilishi 
Turli hayvonlarning jinsiy hujayralari
sentriolga ega. 0 ‘zakka yaqin joylashgan oldingi (proksimal) 
sentriol silindra o'xshash tipik tuzilishni saqlab qolgan va otalanish 
yuz berganda zigota tarkibiga o ‘tib, uning maydalanishida ishtirok 
qiladi. Ikkinchi (distal) sentriol o‘z tuzilishini ancha o‘zgartirgan 
bo'lib, spermiyning harakat apparati tarkibiga kiradi.
Boglovchi qism spermiy dumchasinig asosi bo‘Ub, dumchaning 
o‘q ipchasi va mitoxondriyalarga boy sitoplazmadan iborat. Bu 
joyda glikogen va boshqa makroergik moddalaming joylanishi 
boglovchi qism spermiyni energiya bilan ta’minlanishini ko‘rsatadi. 
Dum chaning asosiy b o lim i faqat o ‘q ipcha va uni o ‘rovchi 
Sitoplazmadan iborat b o lib , sitoplazmada A TF-aza fermenti,
a — bosh qismi; b — bo “
yin qismi;
d  — dum qismi; 1 — akrosoma;
2 — yadro; 3 — mitoxondriya;
4 — plazmatikmembrana;
5 — xrvchin.
1 — lansetnik; 2 — salamandra;
3 — zyablik; 4 ~ x o ‘roz; 5 — ко ‘r-
shapalak; 6 — dengiz cho ‘chqasi;
8 — buqa; 9 — ayg ‘irning urug ‘
hujayralari.
31

---

sitoplazmaning periferik qismida esa tayanch fibrillalar bor. 
Dumchaning oxirgi bo'limi — ingichkalashib boruvchi o'q ipchadan 
iborat bo'lib, tashqaridan faqat plazmolemma bilan o'ralgan. 
Xivchinchalar va tebranuvchi tukchalar shaklidagi harakat apparati 
hayvonot olamida juda keng tarqalgan bo'lib, eng sodda hayvon­
larda ham, yuqori tabaqalangan hayvonlarda ham ularning tuzilishi 
umumiy bir asosga ega va o'z kelib chiqishi jihatidan yuqorida 
ta ’kidlab o'tganimizdek sentrosoma bilan bog'liq. H ar qanday 
xivchin yoki tebranuvchi tukcha asosida doimo sentrioldan hosil 
bo'lgan bazal tanacha yotadi. Tukchaning o 'q ipi sentriolning 
davomidir. Shuning uchun ham tukchaning yoki xivchinchaning 
periferik qismida 9 (yoki 18, 27) ta mikronaycha joylashadi. 
Sentrioladan farqli o'laroq xivchincha yoki tukcha yana 2 ta 
markaziy mikronaychaga ega. Markazda joylashgan mikronay- 
chalar qisqarish, periferiyadagilari qo'zg'alishni o'tkazish vazifasini 
bajaradi, deb taxmin qilinadi.
Dumchaning periferik qavati toq sondagi mikronaychalarga 
egaligi (asimmetriya) va markaziy mikronaychalarning joylashishi 
dumchaning faqat bir tekislikda qisqarishini ta ’minlaydi. Spermiy 
boshchasining asimmetrik (qoshiqchasimon) tuzilishi va dum ­
chaning bir tekislikda qisqarishi uning aylanma va ilgarilanma 
(parmasimon) harakat qilishiga sababchi bo'ladi.