N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

1 Victoria Aspinall. Veterinary anatomy and Physiology. Textbook. New -
York, 2015.
257

---

chiqadi. Ular homiladorlik davrida kuchli o‘sadi. Tug‘ishdan keyin 
karunkulalar teskari rivojlanadi. Bachadon bo‘yni shilliq pardasi 
bir necha qator bo‘ylama va ko‘ndalang burmalar hosil qiladi. 
Bachadonning tashqi teshigi shilliq pardaning sirkulyar burmasi 
bilan o‘ralgan bo‘ladi.
Muskul pardasi silliq muskul tolalari tutamining ichki sirkulyar 
(aylana) va tashqi bo‘ylama qavatlaridan tashkil topgan. Bachadon 
bo‘yni sohasida sirkulyar tutamlar sfinkter hosil qiladi. Bachadon 
bo‘ynida shilliq pardaning burmasi va sfinkter bo‘lishi homiladorlik 
davrida b o ‘yin kanalini zich yopilib turishini ta ’minlaydi. 
Homiladorlikning oxirida bachadonning muskul pardasi kuchli 
o‘sib, u tug‘ruq vaqtida homilaning tashqariga itarilishini ta’minlab 
beradi.
Zardob parda bachadonni tashqi tomonidan o ‘rab turadi; 
bachadonning yon yuzasidan zardob parda keng bachadon payiga 
yoki bachadon tutqichiga o‘tadi. Tutqich bachadonni qorin 
bo‘shlig‘ida ushlab turadi; unda arteriya, vena, nervlar joylashadi.
Hayvonlardagi farq qiluvchi xususiyailar.
Biyada — bachadon 
ikki shoxli, tanasi, ikkita shoxi va qalin devorli, silindrik bo‘yni 
mavjud; bachadon shoxi oldinga yo'nalgan va o‘tmas yumaloq 
uchi bilan tugaydi; har bir shoxi qavariq cheti bilan kovak yoy 
shakliga ega; bachadonning yumaloq payi yaxshi ko‘ringan.
Cho‘chqada — bachadon ikki shoxli; bachadon shoxlari juda 
uzun 
(200
sm gacha) va tor, ko‘p miqdorda ilmoq hosil qiladi, 
butunlay qorin bo‘shlig‘ida yotadi, bachadon tutqichiga osilgan; 
bachadon tanasi 5 sm gacha bo‘lib, shoxi va bo‘yni oralig‘ida 
yotadi; u bachadon bo‘ynidan taxminan 3 marta qisqa; 15—18 
sm uzunlikdagi bachadon bo‘yni bachadonning qisilgan qismi 
hisoblanib, sezilarsiz qinga o‘tadi; bachadon bo‘ynining shilliq 
pardasida ko‘p sonli (14—20) burmalar bo‘ladi; bachadon 
bo‘ynining kanali to‘lqinsimon, berk.
It va mushuklar bachadoni qorinning yuqorigi qismining о‘rta 
liniyasida yotadi. Homiladorlik davrida bachadon pastki tomonga 
tortiladi va bu davr mobaynida qorinning kata qismini egallaydi.
Bachadon ikki qismdan iborat. Juft bachadon shoxlari tuxum 
yo‘li bilan birlashgan bo‘ladi. Har bir shox bachadon tanasi
258

---

uzunligidan taxminan 5 marta katta. Bachadonning ikkala shoxi 
qisqa markaziy tana hosil qilib bir-biri bilan birlashadi.
Bachadon bo‘yinchasi qisqa, qalin devorli sfinkteri mavjud 
bo‘lib, u bachadon tanasini qish bilan bog‘laydi. Qisqa bo‘yincha 
zich yopilgan holatda bo‘lib, u faqat sperma yoki emrionning 
o‘tishi uchun ochiladi. Homiladorlik davrida bu yo‘l mukoid mod­
da bilan qoplangan bo'lib, infeksiya tushishidan himoyalaydi. 
Homilador bolmagan hayvonlarda bachadon bo‘yinchasi kichik 
tos bo‘shlig‘ida joylashadi, ammo homiladorlik davrida u oldingi 
pastki tomonga tosning yuqorigi chetiga tortiladi.
Reproduktiv traktning qon tomirlari mesovarium, mesosalpinx 
va mesometrium dan o‘tadi. Ular quyidagi:
• Tuxumdon arteriyasi buyrak arteriyadan kaudal, aortadan 
chiqadi va tuxumdon, tuxum yoii va bachadon shoxlarini ta’min­
laydi.
• Bachadon arteriyasi tuxumdon arteriyasi bilan anastomoz qiladi 
va reproduktiv traktining ketingi qismini ta’minlaydi. Bu nisbatan 
katta arteriya bachadon bo'yinchasining ikkala tomonlaridan o‘tadi.‘
Qin muskul nayi ko‘rinishidagi toq organ bo‘lib, sigirda uzun­
ligi 22—28 sm. Qin devori shilliq parda, muskul qavat va zardob 
parda yoki biriktiruvchi to‘qimali adventitsiyadan tuzilgan. Shilliq 
pardasi ko‘p qavatli yassi epiteliy to‘qimasidan tashkil topgan va 
chuqur bo'ylama burmalarga yig'ilgan bo‘ladi. Muskul qavati silliq 
muskul tolalarining ichki aylana va tashqi bo‘ylama tutamlaridan 
iborat. Faqatgina qinning oldingi qismi zardob parda bilan, qolgan 
hamma qismi biriktiruvchi to‘qimali adventitsiya bilan qoplangan.