N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

♦ Endoplazmatik to‘r ikki tipga bolinadi.
Dag'al yoki donador turdagi endoplazmatik to'rning yuzasida 
ko‘p miqdorda ribosomalar birikkan b o ladi va mikroskop ostida 
donador b o lib ko'rinadi. Bunday tipdagi endoplazmatik to ‘ming 
vazifasi ribosomalarda sintez bolgan oqsillami tashishdan iborat. 
Sintez bolgan ayrim oqsillar to ‘g‘ridan-to‘g‘ri hujayra yuzasidan 
chiqarilislii mumkin (masalan, ovqat hazm qilish fermentlari va 
gormonlar).
Silliq endoplazmatik to ‘r yuzasida ribosomalar bolm aydi. 
Shuning uchun ham bular silliq endoplazmatik to ‘r deb yuritiladi. 
Ularning funksiyasi lipidlar va steroidlarni sintez qilish hamda 
tashishdan iborat.
Goldji tanasi — sitoplazmada joylashgan zich xaltachalar 
to ‘plamidan iborat. Uning vazifasi hujayralar ishlab chiqargan 
ayrim oqsillami qayta o ‘zgartirishdan iborat (masalan, uglevodni 
qo‘shish) va u lizosomalami shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Lizosomalar — bu membranaga birikkan xaltachalar bolib, 
unda Hzosomalar yoki ovqat hazm qilish fermentlari saqlanadi. 
Ularning vazifasi hujayraga tushgan yot moddalami fagositoz yoki 
endositoz jarayoni yordamida neytrallashdan iborat. Lizosomalar, 
shuningdek, hujayraning eskirgan organellalarini yoki hujayraning 
o £zini ham yo‘q qilishi mumkin.
Lizosom alarni t o ‘p lanish kasalligi — bu lizosom alarda 
fermentativ jarayonning buzilishi natijasida kelib chiqadi va qoldiq 
moddalarning to‘planishiga olib keladi. Lizosomalarning to‘planish 
kasalligi ko‘pincha mushuklarda uchraydi, odatda yosh hayvon­
larda skelet anomaliyasi, nevrologik va ko‘z buzihshlarida yuzaga 
keladi.
Sentrosoma va sentriolalar — sentrosoma juft tayoqchasimon 
tuzilmalardan tashkil topgan bo lib , bu tuzilmalar sentriola deb 
yuritiladi. Ular bir-biriga nisbatan to ‘g‘ri burchak ostida joylashadi 
va hujayraning bolinishida ishtirok yetadi.
Kiprikchalar va xivchinlar — tananing ayrim hujayralarida plaz- 
matik membrananing kengayishi ko‘zga tashlanadi. Kiprikchalar 
ko‘p miqdorda hujayraning tashqi yuzasida joylashadi va to lq in - 
simon harakatni hosil qilishi natijasida hujayra yuzasida shilimshiq
23

---

suyuqlikni aralashtiradi. Xivchinlar odatda yakka-yakka joylashadi, 
kiprikchalarga nisbatan uzunroq b oladi, hujayraning tolqinsim on 
harakatini ta’minlaydi. Xivchinga yagona misol bolib, sut emizuv- 
chilar spermatozoidining dumchasi hisoblanadi. Elektron mikro- 
skopik tekshirishlar plazmatik membrananing nafaqat har xil 
hujayralarda, balki bir hujayraning o‘zida ham murakkab tuzilishga 
ega ekanligini ko'rsatib berdi. H ujayra qobig‘ining maxsus 
stukturalarini har xil bolganligi uchun, hujayraning qaysi qismida 
joylashganligiga qarab ular uchta asosiy turga bolmadilar:
A) Hujayra ustki yuzasining maxsus strukturalariga mikrovor- 
sinkalar, kipriklar misol boladi.
B) Qo‘shni hujayralar yon yuzasidan maxsus tuzilmalar, oddiy 
va zich birikishlar, desmosomalar tirqishli tutashishlar, sinapslar 
va sinaptik birikishlar, interdegitasiyalar kiradi.
V) Bazal plazmatik membrananing maxsus tuzilmalari: burma­
lar, gemidesmasomalar va boshqalar.
Hujayra organellalari ikki xil b olib, bularga doimiy va maxsus 
organellalar kiradi. Hujayraning doimiy organellalar maxsus 
tuzilishga ega b olib, m a’lum bir vazifalarni bajaradilar. Bularga 
mitoxondriyalar, endoplazmatik to ‘r, ribosoma, poUsoma, Goldji- 
ning kopleksi, lizasoma, mikronaycha, sentrasoma, peroksisoma 
va fibrillyar tuzilm alar kiradi. Organellalar tuzilishiga qarab 
membranali va membranasiz hujayra organellalariga bo‘Unadi.