N. A. Mamadjonova O’simlikshunoslikning biologik asoslari

 
 
10- ma’ruza.
 Tolali ekinlar biologiyasi
(2 soat) 
Reja: 
1.Tolali ekinlarni xalq xo’jaligidagi ahamiyati. 
2.Ekinlarning botanik ta’rifi. 
3.Tolali ekinlarning biologik xususiyatlari. 
Xalq xo’jaligidagi ahamiyati.
G’o’za to’qimachilik mahsuloti uchun xom 
ashyo – tola, oziq-ovqat uchun moy, charva oziqasi – kunjara va sheluxa beradi. 
G’o’za asosan tola olish uchun ekiladi. 1tonna paxta xom ashyosidan o’rtacha 
320 – 340 kg tola, 560 – 580 kg chigit olinadi. 340 kg toladan o’z navbatida 3500 – 
4000 m
2
gazmol, 580 kg chigitdan esa 112 kg moy, 10 kg sovun, 270 kg kunjara, 170 
kg sheluxa va 8 kg lint (momiq) ishlab chiqariladi. 
CHigitdan presslash va ekstraktsiya qilish yo’li bilan paxta moyi olinadi. Moyi 
esa oziq – ovqat va texnik maqsadlarda ishlatiladi. Undan sovun pishirishda, alif, lak, 
emal va boshqa xil buyumlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
CHigit tarkibida gossipol pigmenti (zaharli organik birikma) bo’lib, moy olish 
jarayonida ajratib olinadi va undan ham har xil sintetik moddalar ishlab chiqariladi. 
Moy ishlab chiqarishdagi qoldiq gudron ham foydalanish uchun xalq xo’jalik 
tarmoqlariga yuboriladi.
Botanik ta’rifi.
G’o’zaning barcha turlari bitta avlodga – Gossipium avlodiga 
kirib, gulxayridoshlar (Malvaseae) oilasiga mansubdir. Gossipium avlodi 35 turni o’z 
ichiga oladi va ulardan 5 turi madaniy hisoblanadi: G.xirzutum (G.hirsutum) – 
Meksika yoki oddiy g’o’za (o’rta tolali) G.barbadenze (G.barbadenze) – Peru 
g’o’zasi yoki uzun (ingichka tolali), G.xerbaseum (G.herbaseum) – Afrika – Osiyo 
yoki o’tsimon g’o’za, G.arboreum (G.arboreum) Hindi – Xitoy yoki daraxtsimon 
g’o’za, G.trikuspidatum (G.trisuspidatum) – Vest–Indiya – uch tishchali g’o’zasi 
nomi bilan ataladi. 
Oxirgi Vest – Indiya tur g’o’zasi morfologik jihatdan xirzutumga yaqin 
bo’lganligi uchun, akademik L.Abdullaev uni ma’daniy g’o’zalar guruhiga 
kiritmasdan kenja tur deb hisoblaydi va g’o’za turlarini 37 tagacha yetkazadi.