Н. А. Эгамбердиева археология (ўқув қўлланма)

Кўзалиқир қалъаси мил.авв. VI-IV асрларга оид ёдгорлик бўлиб, у Амударёнинг чап соҳилида қадимги Хоразм худудида жойлашган. Ёдгорлик 1938 йилда С.П.Толстов раҳбарлигидаги Хоразм археологик экспедицияси томонидан топилган. Умумий майдони 25 га дан ортиқ. Йўлаксимон, бурж ва шинаклари бўлган мустаҳкам мудофаа деворига эга бўлган. Кўзалиқирда станционар археологик тадқиқотлар 1953 йилда бошланиб, ХХ асрнинг 80-йилларигача давом этган.
Ёдгорликни дастлаб тадқиқ қилганда, йўлаксимон мудофаа деворининг жанубий ички қисмидан маданий қатлам топилган ва уни археологлар, аҳолининг яшаш жойлари деб тахмин қилганлар. Қалъанинг марказий қисми текислик бўлиб, ҳеч қандай маданий излар топилмаган. Шунинг учун С.П.Толстов қалъани “деворлари ичида одам яшайдиган қалъа” сифатида таърифлаган. Лекин ХХ асрнинг 70-80 йилларда олиб борилган археологик тадқиқотлар натижасида қалъанинг шарқий томонида темирчилик устахонаси, марказий қисмидан 1 га майдонни эгаллаган сарой қолдиқлари топилган. Саройдан 20дан ортиқ хоналар, қалъанинг шимолий қисмидан ўзига хос 3 минорали бино топилган. Шунингдек, бу ердан сопол буюмлар, диний эътиқод билан боғлиқ бино ва буюмлар ҳам топилган. Археологлар уни қадимги хорасмийларнинг илк шаҳри деб баҳолайдилар.
Ойбуйирқалъадан энг қадимги ёзув намунаси топилган. У хум сиртига ёзилган бўлиб, унда хумнинг сиғими кўрсатилган. Ойбуйирқалъа Қорақалпоғистондаги Шуманай қишлоғидан 41 км шимоли-ғарбда жойлашган. Ҳалқ уни Джампикқалъа деб атайди. Ёдгорлик дастлаб 1946 йилда Хоразм экспедицияси томонидан рўйхатга олинган. ХХ асрнинг 70-80 йилларида олиб борилган археологик тадқиқотлар натижасида унинг мил.авв.V асрларга оид маданий қатламлари топилди. Қалъанинг умумий майдони 10 га. Буржлар билан мустаҳкамланган мудофаа деворига эга бўлган. Тадқиқотлар натижасида, унинг 3 босқичи аниқланган:
1. мил.авв. V-III асрларнинг охири, 2. Мил. I- IV асрлар., 3. Мил. IХ-ХI асрлар.
Ёдгорликнинг қуйи қатламидан бир метр баландликдаги 3 та хум топилди. Уларда суюқ ва сочилувчан нарсаларни сақлашган. Хумларнинг ҳар бирида ёзув бор, уларни суғдшунос олим В.А.Ливщиц ўқиган. Орамий ёзуви асосида шаклланган илк Хоразм ёзуви эканлигини аниқлади.