4. S o ‘nggi eneolit davriga xos xususiyatlam i aniqlang?
5 . 0 ‘zbekistonning qaysi hududlaridan
eneolit davri makonlari
topilgan?
6. Sarazm m adaniyatida uylar qanday qurilgan?
7. N o m o z g o h madaniyatini kim lar o ‘rgangan?
Y o d d a tu tin g ! E n e o l i t d a v r i x u s u s i y a t la r i
•
M is-tosh davri.
•
Mil. avv. IV—III m in g yilliklar.
•
M is qurollar y u m s h o q va egiluvchan boMgan.
•
Ilk eneolit davrida bir xonali uylar boMgan.
•
0 ‘rta eneolit davrida k o ‘p xonali uylar paydo boMgan.
•
S o 'n g g i eneolit davrida qishloqlar shahar qiyofasiga kira boshla-
gan.
•
SoMiggi eneolit davrida sopol loyiga gips k o ‘shilgan.
•
J o ‘mrakli idishlar paydo boMadi.
3-§. B ron za davri m adaniyati
Bronzaning k a s h f etilishi ibtidoiy
ja m o a
x o ‘jalig id a
buyuk
o ‘zgarishlarga olib keldi. Bu insoniyatning iqtisodiy hayotigagina
emas, balki siyosiy,
m adaniy, m a ’naviy hayotida ham tub o ‘zga-
rishlar yasadi.
Bronzaning tarkibi mis va qalay qorishm asidan iborat boMgan.
Eng yaxshi bronzaning tarkibida 9 0 % mis va 10 % qalay boMgan.
U dastlab m iloddan avvalgi III m ing yillik oxirlarida
M esopata-
miyada (ikki daiy o oraligMda) k a s h f etilgan. Bronza qurollar qattiq
va ularga ishlov berish oson boMganligi uchun mis qurollarni siqib
chiqardi. Shuningdek, bronza misga nisbatan past haroratda erigan.
Mis 1084 gradus haroratda erisa, bronza 700-900 gradusda erigan.
Uning bunday
past
haroratda erishi,
uning har bir x o ‘jalikda
qurollar yasash imkonini bergan.
Bu esa mehnat, j a n g o v o r qurollar-
ning turi k o 'p a y ish ig a va sam aradorligining oshishiga olib kelgan.
B ronza
maxsus
qalin
sopol
idish—tigellarda
eritilib,
sopol
qoshiqlar orqali tosh va sopoldan yasalgan qoliplarga solingan.
Bronza qoliplarga yopishib qolmasligi uchun qoliplarga mum iyo
surtilgan va bronza qolipdan oson ajralgan .
Jahon tarixida bronza davri miloddan avvalgi III m ing yillik
oxirlaridan boshlanadi. Bu davrda
Qadimgi Misr, M esoptam iya,
Kichik
O siyo va Eronning j a n u b i- g ‘arbida davlatlar shakllanib,
66
quldorlik jam iyati keng ravnaq topgan edi. 0 ‘zbekiston
hududida
esa bu davr miloddan avvalgi
II
m ing yillikning I choragida
boshlanib,
miloddan
avvalgi
VIII asrlargacha
davom
etadi.
Shuningdek, jam iy at taraqqiyoti ham o ‘ziga xos tarzda davom
etgan. 0 ‘rta Osiyoning janubiy hududlarida dehqonchilik madaniyati
ravnaq topib, ilk shahar madaniyati tarkib topdi. 0 ‘zbekistonning
ja n u b iy -s h a rq iy
va
markaziy
hududlarida,
y a ’ni
Samarqand,
F a rg 'o n a , Qarshi vohasi hududlarida ilk shahar madaniyati izlari
s o 'n g g i
bronza
davriga
kelganda
vujudga
keldi.
U ngacha
bu
hududlarda ko'c h m an ch i chorvadorlar madaniyati, y a ’ni Andronova
va T o z a b o g 'y o b madaniyatlari aholisi yashab kelgan. O 'zb ek isto n n in g
shim oliy hududlarida c h o ‘l va dasht chorvachilik xo'jaligi etakchi
o ‘rinni
egallagan.
Zarafshon,
Sirdaryo va A m u d aiy o etaklarida
s o ‘nggi bronza va ilk temir davrida chorvador qabilalar o ‘troqlashib,
s u g 'o r m a dehqonchilik bilan s h u g ‘ullana b oshlaganlar va ular asosida
qishloqlar tashkil etiladi.
B ronza davri x o ‘jaligining eng katta y u tu g ‘i bu dehqonchilik
m adaniyatining keng yovilishi va uning
chorvachilikdan ajralib
chiqishidir. Bu jarayon fanda birinchi ijtimoiy m ehnat taqsimoti
deb nomlanib, miloddan avvalgi II m ing yillikning ikkinchi yarm ida
sodir boMgan. Ijtimoiy mehnat taqsimoti birinchi navbatda tabiiy
sharoit muhitidan kelib chiqib ixtisoslashdi. 0 ‘rta O siyoning janubiy
va ja n u b i-g 'a rb iy tumanlari dehqonchilik m adaniyatining o'c hoqlariga
aylandi. Uning ch o ‘1 va dasht
zonalarida chorvadorlar va 0 ‘rta
O siyoning
shim oli-sharqiy, shim oli-g‘arbiy,
markaziy
hududlaridagi
daryo
etaklarida
dehqonchilik
madaniyati
tarkib topa boshladi.
Dehqonchilikdan
chorvachilikning
alohida
soha
boMib
ajralib
chiqishi qonuniy zaruriyat boMgan.
Bronzadan
yasalgan
qurollari
mehnat
unumdorligini
oshirdi.
takroriy su g 'o rm a dehqonchilik asosida doimiy qishloqlar k o ‘paydi.
yangi erlar o'zlashtirildi, hunarmandchilikning vangi sohalari-m etal-
lurgiya. zargarlik rivojlandi,
kulolchilikda
charxdan
foydalanishga
o ‘tildi,
uy-joy
qurilishida
gMshtdan
foydalanildi,
mustahkam
m udofaa
devorlari qurila boshlandi. C horvadorlar zonasida
ot va
eshakdan transport sifatida foydalanishga o ‘tildi. Gupchakli gMldirakli
aravalar paydo boMdi, jam iyat hayotida m onogam oila tarkib topib.
hayotda otalar etakchi bo 'la boshladilar. patriarxat davri boshlanib,
u ru g ‘ jam oasi emirila boshladi va ilk davlatchilik
elementlari shakl-
landi. Q o'shni mamlakatlar. ayniqsa chorvadorlar bilan dehqonlar
o 'rtasid a tovar ayirboshlash jonlandi. Qabilalararo munosabatlarda.
bir-biri bilan aralashib, yangi etnoslam ing shaklla-nishi v a ularning
m adaniyatlari v u ju d g a kela boshladi. Masalan, hozirgi Q irg ‘iziston,
Q ozoqiston
choMlarida yashagan
A ndronova madaniyati
chorva-
dorlari m iloddan avvalgi II m ing yillik o ‘rtalarida 0 ‘zbekistonning
shim oliy va jan u b iy hududlariga kirib borib,
mahalliy aholi bilan
aralashib ketgan va T o z a b o g ‘yob, Q ayroqqum kabi m adaniyatlar
shakllangan.
0 ‘zbekiston hududidagi bronza davri yodgorliklarini o ‘rganishda
S.P.Tolstov, V.I.M asson,
Y a .G ‘ulomov, A.A sqarov, B.A. Litvinskiy,
M .A.Itina,
Yu.A.
Zadneprovskiv,
V.I.Sprishevskiy,
T.Shirinov,
B .M atboboev, B .A bdullaev va boshqalar olib borgan tadqiqotlari
diqqatga sazovordir.
Y u q o rid a t a ’kidlab o'tilganidek, O 'zb ek isto n n in g janubiy hud u d
larida, y a ’ni S urxondarvo viloyati hududlarida ilk bronza davri-
dayoq qadim gi dehqonchilik madaniyati shakllangan. U ning shaklla-
nishida
M u r g 'o b
vohasidan
kelgan
dehqonlar
asosiy
o ‘rinni
egallaganlar. U lar dastlab Sherobod cho'lini o ‘zlashtirib.
Sopollitepa
q ishlog'ini tashkil qilganlar. Keyinchalik sopollitepaliklar a s ta-sek in
K o 'h ito n g va B oysun tog' etaklari b o 'y lab sh im o li-sh a rq q a siljiganlar
va S herobod daryosi b o 'y la b dehqonlarning
qishloqlarini tashkil
qilganlar. T adqiqotchilar bu yodgorliklam i o'rg an ib , ulami
Do'stlaringiz bilan baham: 
