N. A. Egam berdieva arxeologiya ( 0 ‘quv qo‘llanma)

Ayrtom yodgorligi 
janubiy 0 ‘zbekistondagi mezolit davri yodgor- 
iklaridan bin hisoblanadi. U Termizdan 
18 km sharqda. Amudar- 
yoning o ‘ng sohilida joylashgan ko‘p qatlamli yodgorlikdir. Bu erdan 
mezolit davriga oid tosh qurollar, nukleuslar, pichoqsimon paraqalar, 
uchrindilar, qirgMchlar, teshgichlar, tosh parmalagichlar, o'q va nayza 
uchlari topilgan. Ular Obishir, Tutqovul, yodgorliklaridan topilgan tosh 
qurollariga o ‘xshab ketadi.
Qoyatoshlarga chizilgan rasmlar ibtidoiy odamlarning dunyoqa- 
rashi bilan bogMiq. 
Qoyatosh rasmlari 
0 ‘zbekistonning togMik tuman- 
larida keng tarqalgan. Qoya toshlarga rasmlar ikki usulda chizilgan: 
1- har xil b o ‘yoqlar (oxra) 
bilan, 2- urib - o'yish yoMi bilan. 
0 ‘zbekistonda u rib -o ‘yib chizish usuli bilan ishlagan rasmlar, y a ’ni 
petrogliflar 
juda keng tarqalgan. B o‘yoqlar bilan ishlangan rasmlar juda 
kam uchraydi.
0 ‘zbekistonda qoya tosh rasmlarini o ‘rganish ishi asosan XX asrning 
30 yillaridan boshlangan. Bu sohada G.V.Parfyonov, A.P.Okladnikov, 
J.Kabirov, X.Botirov, M.Xo'janazarov, Yu.Buryakov va boshqalaming 
xizmatlari kattadir.
0 ‘zbekistondagi qoyatosh rasmlarining eng ajoyib namunalariga 
Zarautsoy, Sarmishsoy, Bironsoy, Qorachorvoqsoy, K o‘ksaroy, Ilonsoy, 
Teraklisoy, Tutlisoy, Sho‘rbuloqsoy, Xo‘jakent va boshqalarni kiritish 
mumkin. Ular jami 100 dan ortiq joydan topilgan.
44

---

Mazkur joylardagi qoyatosh suratlarda turli hayvonlaming tasvirlari, 
odamlarning harakatlari, ov manzaralari aks etgan. Ko‘pincha bu 
tasvirlarda o ‘sha davr odamlarining diniy qarashlari bilan bog‘liq 
tushunchalar aks etgan. O'zbekiston hududidan topilgan eng mashhur 
yodgorlik Zarautsoy yodgorligi bo'lib, unda buqa va echkilarni ovlash 
manzarasi aks etgan. Tadqiqotchilar fikricha, bu yodgorlik mezolit va 
neolit davrlariga, y a ’ni mil.avv. VIII-IV ming yilliklarga mansubdir.
Qoyatoshlarga ishlangan tasvirlar arxeologik yodgorliklarning bir turi 
sifatida ajdodlarimiz madaniyati tarixini o'rganishda juda muhim 
ahamiyat 
kasb 
etadi. 
Qoyatosh 
rasmlari 
orqali 
qadimgi 
davr 
kishilarining xo'jalik hayoti haqida, hayvonlarni ov qilish, qo'lga 
o'rgatish va xonakilashtirish, chorvachilikning vujudga kelishi, uning 
turlari haqida ma’lumotga ega bo'lish mumkin. Shuningdek, qoyatosh 
rasmlari qadimgi ota-bobolarimizning g'oyaviy qarashlari va diniy 
e’tiqodini o'rganishda juda muhim tarixiy manba hisoblanadi.
O'zbekiston hududida mezolit davri jamoasi geografik sharoiti qulay 
bo'lgan dasht, tekisliklar, 
ko'l, darvo sohillarida, tog'li hududlarda 
yashab, ovchilik, baliqchilik, termachilik 
bilan 
shug'ullaganlar. 
Paleolit davrga nisbatan bu davrda tosh qurollarini ishlash texnikasi 
takomillashgan, qurollarining turlar ko'paygan, sifati yaxshilangan. Bu 
esa xo'jalikning rivojlanishiga va odamlar tafakkurining o'sishiga olib 
kelgan. Bu hoi ibtidoiy jamoa tuzumining keyingi rivoji uchun asos 
yaratib bergan.