N. A. Egam berdieva arxeologiya ( 0 ‘quv qo‘llanma)

Sark el sh ah ri 
IX asrda xazarlar tom onidan asos 
solingan. Q a l ’a devori va binolar pishiq gMshtdan qurilgan. GMshtlarda 
ustalarning ta m g ‘alari bor. K o ‘p uylar y o g ‘ochdan qurilib ustidan loy 
bilan suvalgan. Bu erdan pulug tishi, don oMalari, tem irchilik va 
kulolchilik ustaxonalari topib oM'ganilgan. 
Sopol idishlar kulolchilik 
charxida ishlangan. X asrda xazarlarni Svyatoslav enggach, dashtda 
olonlar va xazarlar deyarli y o ‘q boMib ketadi. X asrdan dashtni 
p ech en eg la r. 
keyinchalik 
tu rk lar 
va 
kip ch oq lar 
egallaydi. 
Bu 
k o ‘chm anchi 
qabilalarning 
izlari 
bizga t'aqat, 
qurolli ja n g c h ila r
140

---

k o ‘milgan m ozo r-q o ‘rg ‘onlardan m a ’lum. Bu q o ‘rg ‘onlardan topilgan 
qilichlar - qayrilgan y akka tig ‘li boMgan. Ularning tig ‘i tashqariga, orqa 
tomoni ichkariga bukilgan. Yakka tig ‘li qilichni sidirib urganda q o ‘sh 
tig ‘li qilichga nisbatan chuqurroq botgan. Bu qilich k o ‘chmanchi 
chorvadorlar orasida IX asrdan paydo boMgan. Yaqin va 0 ‘rta Sharqda, 
Rossiyada X IV asrdan, G ‘arbiy Evropada XVI asrdan keng tarqalgan. 
Q ilichdan k o ‘proq engil qurollangan suvoriylar foydalanishgan.
Baltika b o ‘yi hududlarida ilk o ‘rta asrlar tarixi ham qabrlar asosida 
o ‘rganilgan. 
Mil. II—V asrlarda Latviyada m o z o r - q o ‘rg ‘onlarga k o ‘p 
odamlarni k o 'm is h odat boMgan. Shim oliy Latviya va Estoniyada esa, 
tosh terib ihota qilingan qabrlar rasm boMgan. Q abrlam ing qaysi 
qabilaga mansubligini dafn uslubi va topilgan buyum lardan aniqlash 
mum kin. XIII asrdan Baltiqabo'y i axolisi nemislar t a ’siriga tushib 
qoladi.
X asrdan Sharqiy Evropaning turli viloyatlarida murdalari kuydi- 
rilgan m o zo r-q o ‘r g ‘onlar topilgan. U larda mulkiy tabaqalanish yaqqol 
k o ‘rinib turibdi. Chokarlar (drujinnik) qabrlari alohida ajralib turgan. 
Ular aholining zodagon tabaqasidan boMib, q o ‘shinning asosini tashkil 
etishgan va majusiylar odati bo‘yicha dafn qilingan. XI asrdan boshlab 
xristianlik dini qabul qilingach, majusiylar odati man qilinadi.
Sm olensk yaqinidagi Gnezdovo qishlogMdan 3 m ingga yaqin mozor- 
q o ‘rg ‘on topilgan. Undagi markaziy m o z o r-q o 'rg ‘onning balanligi 10 
metr, aylanasi 100 metr keladi. M o zo r-q o ‘rg ‘onning tagida bir qancha 
m urdalar kuydirilgan gulxanlar topilgan. G ulxanlardan ajoyib qurollar, 
zeb ziynatlar, OMta Osiyo tangalari (dirham), dub u lg 'a, nayza, ko's h 
tigMi shamshir. rus o ‘ym a naqshi bilan bezatilgan tem ir plastinkalar va 
k o ‘milgan otlar topilgan. Bu m ozor-qo‘r g ‘onda knyaz dafn etilgan. Bu 
katta m ozordan tashqari yana 700 dan ortiq m o zor-qo‘r g ‘onlar ham
tekshirildi. Lekin k o ‘p m ozor-qo‘r g ‘onlar b o ‘sh turibdi. Bular chetda 
xalok boMgan jangchilarning ramziy qabrlari boMishi mumkin.
O zod xotin-qizlarning qabrlari alohida boMgan. Ular orasida ham
m ulkiy tengizlik izlarini kuzatish mumkin. Boy tabaqa vakillariga 
tegishli m o zor-qo‘rg ‘.onlarga ch o ‘rilari va qullari oMdirib kuydirilib 
k o ‘milgan. Bu haqda o ‘sha davr y o zm a manbalarida ham maMumotlar 
saqlanib qolgan. Bu erdagi m o zor-qo‘rg ‘onlarida mehnat qurollari 
deyarli 
uchramaydi. Harbiy qurollar bor. Shamshirlarning boshi 
dum aloq, gulbandi to ‘g ‘ri boMib, boshi va gulbandiga kumushdan naqsh 
berilgan. Uning yuzi enli boMib, uzunligi 
bir metrgacha boMgan. 
G nyozdovadan topilgan o ‘qlar romb shaklida boMgan. D ubulg‘alari
141

---

kuloxsim on boMib, ularni shishak deb atashgan. Qalqonlari y o g ‘ochdan 
yasalib, o ‘rtasiga tem ir qoplangan. T em ir sovut parchalari topilgan. 
S ovutlar G ‘arbiy E vropada antik davr oxirlarida y o ‘qolib ketgan, 
faqatgina XII asr boshlarida salb yurishlari boshlangandan keyin y a n a
paydo b o i a d i . Yaqin va 0 ‘rta Sharqda, 0 ‘rta O siyoda doim o j a n g d a
so v u td a yurishgan.
G n y o z d o v o d a n