Mutlaq va nisbiy afzallik nazariyalari

2005-

2013-yy.

2009-y.

2010-y.

2012-y.

2011-y

shu jumladan:

Qishloq xo'jalik mahsulotlari

Qazib chiqarish va yoqilg'i mahsulotlari

Sanoat mahsulotlari

Jahon tovarlar ishlab chi­qarish

shu jumladan:

Qishloq xo'jalik mahsulotlari

Qazib chiqarish va yoqilg'i mahsulotlari

Sanoat mahsulotlari

Jahon yalpi milliy mahsuloti

Jahon tovarlar eksporti

Tahlillar, jahon ishlab chiqarish hajmining o‘sish sur’ati 2005-2013-yiliarda

tacha 2,0 %ni, jahon tovarlar eksporti hajmining o‘sish sur’ati esa 3,5 %ni tashqi etganligini ko‘rsatmoqda. 2013-yilda bu ko‘rsatkich mos ravishda 2,0 va 2 5 v teng bo‘ldi (18.2.1-jadval).

18.2.1-jadval *

Jahon ishlab chiqarish va savdosi hajmining o‘zgarishi, foiz hisobida

Xalqaro savdoning barqaror o‘sish sur’atiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi^l: I

• 
  xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi, ishlab chiqarish va kapitallar hara- katining baynalmilallashuvi;
  
• 
  asosiy kapitalning yangilanishi, yangi iqtisodiy tarmoqlarning yaratilishi va JST tadbirlari yordamida xalqaro savdoning erkinlashtirilishi;
  
• 
  xalqaro savdoning erkinlashuvi, mamlakatlarning import bojlari va miqdoriy cheklovlarni bekor qilishga o‘tishlari;
  
• 
  transmilliy korporatsiyalarning jahon bozorlaridagi faoliyatining faollashuvi;
  
• 
  iqtisodiy integratsiya jarayonlarining chuqurlashuvi:
  
• 
  regional to‘siqlarning bekor qilinishi, umumiy bozor, erkin savdo zonalarining shakllanishi;
  
• 
  sobiq kolonial mamlakatlarning mustaqillikka erishishi. Tashqi bozorlarga yo‘naltirilgan iqtisodiy modelga ega «yangi industrial mamlakatlar»ning ajra- lib chiqishi;
  
• 
  o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarining bozor iqtisodiyotiga o‘tishi va iqtisodiyot- lari ochiqligining chuqurlashuvi.
  

Yuqorida qayd etib o‘tilgan omillar xalqaro savdoning quyidagi zamonaviy rivoj­ianish tendensiyalarini belgilab beradi.

Birinchidan, xalqaro savdoning rivojlanish dinamikasi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga qadar yuqori o‘sish sur’atlari bilan tavsiflanadi. Tahlillar ko‘rsatishicha 1948-yildan 2013-yilga qadar jahon tovarlar eksporti 346 mlrd. Dollardan 18.3 trln dollargacha, ya’ni 53 martaga ortgan va uning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati 7-8 %ni tashkil etgan.

ikkinchidan, mamlakatlar tashqi savdosi iqtisodiy rivojlanishga nisbatan jadal sur’atlar bilan rivojlangan. Masalan, AQSh yalpi ichki mahsuloti 1980—2013-yillar- da 5.9 barabor o‘sgan bo‘lsa, uning eksporti — 7,0, importi esa 9,1 martaga ortgan.

Uchinchidan, dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida eksport va import kvota- larining ortishi yuz berdi. Agar 1978—1987-yillarda jahon sanoat mahsulotining 13.8% eksport qilingan bo‘lsa, 2013-yilda ushbu ko‘rsatkich 64,7 %ni tashkil etdi.

’ To‘rtinchidan, xalqaro savdoning geografik tarkibi mamlakatlarning hududiy yoki tashkiliy belgilari bo‘yicha rivojlanmoqda. Xalqaro savdoda yetakchi mav- qe AQSh, Yevropa Ittifoqi va Yaponiyaga tegishli bo‘lib, ular hissasiga 2013-yilda jahon tovarlar eksportining 45,7 % kelgan.

Beshinchidan, xalqaro savdodagi asosiy savdo munosabatlari sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar o‘rtasida yuz beradi. Bu ko‘rsatkich umumiy savdo­ning 61 %ni tashkil etadi.

Oltinchidan, xalqaro savdoning tovar tarkibi ham o‘ziga xos rivojianish xusu- siyatlariga ega:

• 
  xalqaro tovar aylanmasiga tortilayotgan tovarlar oqimi chuqur diversifikatsiya- ga ega. Jumladan, Germaniya 180 ta eksport pozitsiyasiga, Buyuk Britaniya va Fransiya — 175 ta, Yaponiya 160 tadan ortiq pozitsiyaga ega;
  
• 
  ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida xalqaro savdoda tayyor mahsulotlar ulushi ortib bormoqda. Bu ko‘rsatkich 2013-yilda jahon tovarlar savdosining taxmi- nan 64,7 %ga teng bo‘ldi;
  
• 
  xalqaro savdoda xomashyo va mineral yoqilg‘ilarning ulushi qisqarib bormoqda. Ushbu ko‘rsatkich 1937-yilda 38,6 %ni tashkil etgan bo‘lsa, 2013-yilda 21,8 %ga teng bo‘ldi;
  
• 
  jahon savdosida oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi qisqarish tendensiyasiga ega bo‘lib, bu ko‘rsatkich 1937-yilda 22,8 %ga, 2013-yilda esa 9,5 %ga teng bo‘ldi;
  
• 
  1974-1975-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozidan keyin jahon eksportining tovar tarkibida to‘qimachilik va kiyim-kechaklar ulushi orta boshladi. 2013-yilda ush­bu tovarlarning jahon tovarlar savdosidagi ulushi 4,2 %ni tashkil etdi. Bu soha- da rivojlanayotgan mamlakatlar ulushi keskin ko‘payib bordi.
  

XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab tashqi savdo notekis rivojlana boshla­di. Mazkur holat jahon bozorida mamlakatlar iqtisodiy o‘rnining o‘zgarishi bilan izohlanadi. Xususan, AQSh ning jahon bozoridagi roli pasayib bormoqda. Agar AQSh ning jahon savdosidagi ulushi 1948-yilda jahon tovarlar eksportining 21,7 %ni tashkil etgan bo‘lsa, 2013-yilga kelib bu ko‘rsatkich 8,6 %ga teng bo‘ldi. Germaniya ulushi esa bu davr oralig'ida amerika ko‘rsatkichiga tenglashdi. Germaniya bilan bir qatorda G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining ham jahon eksportidagi ulushi ortib bordi va 90-yillarda G‘arbiy Yevropa xalqaro savdoning asosiy markazlaridan biri- ga aylandi. Jumladan, Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlarning jahon tovarlar sav­dosidagi ulushi 2013-yilda 15,1 %ni tashkil etdi.

Tahlillar, 1948-2013-yillarda jahon tovarlar eksportida Osiyo mamlakatlari, jumladan yangi industrial mamlakatlar va Xitoy ulushining ortib borganligini ko‘r- satmoqda. Jumladan, bu davrda Osiyo mamlakatlarining jahon tovarlar eksporti­dagi ulushi 14,0 %dan 31,5 %gacha, Xitoyning ulushi esa 0,9%dan 12,1 %gacha bo’ldi.

18.2.2-jadval