Mutlaq va nisbiy afzallik nazariyalari

1.ixtisoslashuv darajasining o‘sishi — ishlab chiqarish miqyosining o‘sishi ishchilar- ning belgilangan operatsiyalarni bajarishga ixtisoslashuvining o‘sishiga olib keladi;

2.ishlab chiqarishning yaxlitligi — ishlab chiqarish miqyosining o'sishi sharoiti­da ishlab chiqarishga bilvosita bog‘liq bo‘lgan bo‘limlarning hajmi deyarli o‘z- garmasdan qoladi. Boshqaruv apparati, buxgalteriya va shu kabi boshqa bo‘- limlarning oylik fondi o‘zgarmasligi hisobiga mahsulotning tannarxi pasayadi;

3.texnologik iqtisod — ishlab chiqarish miqyosining o‘sishi sharoitida texnologik jarayonlarni mukammallashtirishga, marketing va reklama ishlarini olib borish- ga qilinadigan xarajatlarning mahsulot tannarxidagi ulushi pasayadi.

Miqyos samarasi mamlakatdagi tarmoq va korxonalarning raqobat bozoridagi xatti-harakati hamda faoliyat yo‘nalishlaridan kelib chiqqan holda tashqi va ichki miqyos samaralariga ajraladi.

Tashqi miqyos samarasi — butun tarmoqda ishlab chiqarish miqyosining o‘sishi natijasida firma doirasida tovar birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlarning kamayishi.

Ichki miqyos samarasi — firma doirasida ishlab chiqarish miqyosini kengayti- rish orqali tovar birligiga sarflanadigan xarajatlarning kamayishi.

Tashqi miqyos samarasi shuni nazarda tutadiki, har bir firmaning hajmi o‘zgar- magan holda bir xil tovar ishlab chiqaradigan firmalar soni ortadi. Odatda, ushbu holatda firma bozorda yetarli darajada raqobatbardoshligini saqlab qoladi, bu esa shu model asosidagi savdo qonuniyatlarini xalqaro savdoning klassik nazariyalari- ga yaqinlashtiradi, ya’ni eksportyorlar o‘zlari ta’sir ko‘rsata olmaydigan bozordagi narxda xohlagan miqdorda tovar sotishlari mumkin.

Ichki miqyos samarasi esa ishlab chiqarish miqdori o‘zgarmagan holda tovar ish­lab chiqaruvchi firmalar soni kamaygan holatni nazarda tutadi. Ushbu vaziyat aksariyat hollarda nosog‘lom raqobatni keltirib chiqaradi, ya’ni ishlab chiqaruvchilar o‘z tovarlari narxiga ta’sir ko‘rsata oladilar va tovar narxini pasaytirish orqali sotish hajmini orttirish- lari mumkin. Ichki miqyos samarasining ekstremal holati sof monopoliya hisoblanadi.

Monopolistik raqobat sharoitida savdo. Ma’lumki, xalqaro savdoda sof mukammal raqobat kam uchrashi sababi jahon xomashyo va tovarlar bozorining bo‘linib olinganligi va xalqaro bozorlarda o‘ziga xos oligopoliya va monopoliyalar- ning vujudga kelganligidir. Monopolistik raqobat asosidagi savdo nazariyasining nvojlanishiga amerikalik iqtisodchi Pol Krugman katta hissa qo‘shdi.

Monopolistik raqobat sharoitida savdo

Agar X— ma’lum firmaning sotish hajmi, S — tarmoqdagi umumiy sotish haj. mi, n — tarmoqdagi firmalar soni, b — firmaning o‘z tovari narxiga bog‘liq ravish- da bozordagi ulushini ko‘rsatuvchi talab o‘zgaruvchisi, R — mazkur firma tovari narxi, R* — raqobatchi tovarlarning o‘rtacha narxi bo‘lsa,

X=S[(l/n)-bx(P-P)*] (1) bo'ladi.

Agar firma o‘z tovarlarini o‘rta narxdan yuqori narx bo‘yicha sotsa (R>R*\ uning bozordagi ulushi («S'/и) pasayadi (X<(S/ri)). Agar firma o‘z tovarlarini o‘rtacha narxdan past narxda sotsa (R uning bozor ulushi ko‘payadi (X>{S/rij).

Monopolistik raqobatning xalqaro savdoga ta’sirini aniqlash uchun, eng avva-

lo, firmalar soni va ularning tovarlari narxi o‘rtasidagi uchta asosiy o‘zaro bog‘liq- liklarni aniqlash zarur:

• 
  firmalar soni qanchalik ko‘p bo‘lsa, har bir firma ishlab chiqaradigan tovar haj­mi shuncha kam bo‘ladi, o‘rtacha xarajatlar ortib boradi;
  
• 
  firmalar soni qanchalik ko‘p bo‘lsa, raqobat darajasi yuqori bo‘ladi va tovar nar­xi pasayadi;
  
• 
  agar narx o‘rtacha narxdan yuqori bo‘lsa, bozordagi firmalar soni ortadi va aksincha.
  

Monopolistik raqobat modelida dastlabki ikki bog‘liqlik muhim hisoblanadi. Xalqaro savdo tovar sotish bozorlari sig‘imini oshiradi. Firmalar soni va bir firma- ga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha ishlab chiqarish xarajatlari quyidagi chiziqli tengla- ma bilan ifodalanadi:

C* = (F/X) + c, (2)

C* = n(F/S) + c, (2a)

Bu yerda: C* — o‘rtacha xarajatlar, F — doimiy xarajatlar, с — firmaning che- garaviy xarajatlari.

Formuladan ko‘rinib turibdiki, ishlab chiqarish hajmi, o‘z navbatida, sotish haj­mi ortib borgan sari firmaning o‘rtacha xarajatlari kamayib boradi, chunki doimiy xarajatlar yanada ko‘proq tovarlar soniga bo‘linadi. Bozor muvozanatda bo‘lgan sha­roitda har bir firma tovarining narxi bir xil bo‘ladi, R=R*. Ushbu holatda 1-formula X=S/n ga keladi. X qiymatini ikkinchi formulaga qo‘ysak, 2a-formula kelib chiqa- di. Bu formuladan ko‘rinib turibdiki, tarmoqda firmalar soni qanchalik ko‘p bo‘lsa, o‘rtacha xarajatlar shunchalik ortib boradi. Firmalar soni o‘zgarmagan holda sotish hajmining ortishi o‘rtacha xarajatlarning qisqarishiga olib keladi.

Tarmoq ichidagi savdo va tarmoqlararo savdoning farqlari. Tarmoq ichi- dagi savdo — bu mamlakatlar o‘rtasida bir tarmoqning differensiyalashgan mah- sulotlari bilan savdo qilishidir.

Tarmoqlararo savdo — mamlakatlarning turli tarmoqlarni gomogen mahsulot- lari bilan savdo qilishidir.

Tarmoq ichidagi savdo, asosan, differensiyalashgan tovarlar bilan amalga osha- di, ba’zi vaziyatlarda gomogen tovarlar bilan ham amalga oshishi mumkin. Bun- ga sabab sifatida transport xarajatlarini qisqartirish va mavsumdagi farq bo‘lishi mumkin. Birinchi va ikkinchi mamlakatlarda bir tovarni ishlab chiqaruvchilar (S,S’) va iste’molchilar (DiD') geografik jihatdan rasmdagidek joylashgan. SD' maso- fe D'S' masofadan sezilarli darajada qisqa bo‘lganligi sababli ikkinchi mamlakat uchun tovarni o‘z ishlab chiqaruvchisidan sotib olgandan ko‘ra xorijdan import qilish foydaliroq bo‘ladi.

Shimoliy va janubiy yarimsharda yil fasllari turli vaqtga to‘g‘ri keladi, ya’ni Braziliya o‘zining qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yig‘im vaqtida AQSh ga eksport qiladi va AQSh da yig‘im vaqtida AQSh dan sotib oladi.