Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

Korxonaning narx siyosati 
 
Narx siyosati korxonaning bozordagi umumiy siyosatining ajralmas 
qismi hisoblanadi.“Siyosat” so‘zining ma’nosi mumkin bo‘lgan san’at, 
deyiladi. Bu tarif narx siyosatining tarifiga ham to‘g‘ri keladi. Narxni 
shakllantirish, bu san’at chunki u yuqori aniqsizlik davrida amalga oshiriladi. 
Korxonaning narx siyosati – bu maksimal darajada narx shakllanishi 
sohasidagi imkoniyatlardan foydalanishga, salohiyatni xaridor uchun bo‘lgan 
raqobatda yutishga va o‘z maqsadlariga erishish uchun narxni ko‘tarishga 
qaratiladi. Narx siyosati narx strategiyasi orqali amalga oshiriladi. Narx 
siyosati taktik-operativ aksiyalarni, ma’lumot tizimini (yig‘ish, tahlil qilish 
vositalari), tashkiliy qarorlar(tartib va jarayon jihatlar) ni o‘z ichiga oladi. 
Taktik — operativ aksiyalar o‘z ichiga quyidagilarni oladi: qisqa 
muddatli pog‘onalarni shakllantirish, narxlar tarkibi, narxlar differen- 

---

233 
siatsiyasi, narxlar variatsiyasi, narx chizig‘i siyosati, narxlarni yo‘naltirish. 
Taktik – operativ aksiyalarning qo‘llanilishi korxonaning strategik 
maqsadlari bilan mos kelishi lozim, u bozorda o‘z mavqeyini egallash uchun 
qilinadi. Shuning uchun narx siyosati strategik baza (narx strategiyasi) ga 
muhtojlik sezadi. 
Hozirgi kunda “narx menejmenti” narx siyosatiga sinonim bo‘lib 
hisoblanadi. Bunday o‘zgarishlarning asosiy sababi bo‘lib quyidagilar 
hisoblanadi: narxlar differensiatsiyasi kuchaydi, buni narx diskrimi- natsiyasi 
yoki mahsulot differensiatsiyasi bilan izohlash mumkin. 
Narxlar differensiatsiyasi mahsulot parametrlari va xaridorlar 
guruhining to‘lay olish qobiliyatlariga katta ahamiyat beradi. Tovar 
differensiatsiyasi raqobat ko‘rinishida asosiy vosita bo‘lganligi sababli 
korxonalar xaridorlarning tovarga bo‘lgan ichki talablarini aniqlash va 
tovarni 
ularga 
yetkazib 
berishga 
katta 
ahamiyat 
beradi. 
Tovar 
defferensiatsiyasi segmentatsiya va baho bo‘yicha olib boriladigan ishlarni 
murakkablashtirdi va yanada chuqurlashtirdi. Baho tizimida narxlar 
differensiatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan korxonaning barcha imkoniyatlari 
birgalikda rivojlantirilmoqda. 
Yangi bozor raqobat sharoitlariga moslashish sifatida yoki qisqa 
muddatli narx aksiyalari sifatida narxlar variatsiyasi doimo kuzatilmoqda. 
Bularning barchasi narx siyosatini har xil masalalarniyechishga majbur qildi. 
Globalizatsiya va savdoning kengayishi oqibatida sotish kanallarida 
narx qarshiligi kuchaydi. Buning oqibatida narx kelishuvlari va sotish 
siyosatining roli oshdi. Boshqarish kerak bo‘lgan yuqori muammoli narxlar 
o‘zgarishi yuzaga keldi. Narx siyosatining malakalilik darajasi, bozorni 
o‘rganishning zamonaviy usullari, narxni rejalashtirish narx nazorati 
yordamida oshdi, oqibatda ma’lum vaziyatlarda korxonalar raqobat 
ustunlinligiga ega bo‘ldilar. 
Bozorning javob harakatiga qaratilgan tavakkalchilik. Ko‘plab narx 
siyosati bo‘yicha qabul qilingan qarorlar doimo o‘zgarib turuvchi va 
kompleks sharoitlarda qabul qilinadi. Shuning uchun korxonaning “narx- 
naflilik” birligiga bozorning javobini oldindan bilish qiyin. Shu munosabat 
oqibatida bozorning javobiga qaratilgan tavakkalchilik, ya’ni narx 
belgilanganda 
ko‘zda tutilmagan xarajatlar vujudga keladi. Bu 
tavakkalchiliklar yuqori va past narxlar sharoitida bo‘lishi mumkin va 
yo‘qotilgan narx imkoniyatlariga kiradi (opportunistik xarajatlar). 
Yetkazib berish va to‘lash shartlaridagi tavakkalchilik. Ishlab 
chiqaruvchi sotib oluvchilar (xaridorlar) bilan yetkazib berish va to‘lash 
shartlarini shaxsan kelishib oladi. Raqobat ko‘p hollarda sotuvchilarni 
xaridorlarga chegirmalar qilishga majbur qiladi, oqibatda ularning foydasi 
kamayadi. Alohida xavf nazorat qilinmagan chegirmalar, bonus- lar to‘lash 
sharoitlari joriy qilinganda bo‘ladi. 
To‘lov tavakkalchiligi. Ular xaridorlar o‘z shartnoma majbu- riyatlarini 
bajarmaganlarida yuzaga keladi (shartnomani bajarmaslik tavakkalchiligi). 

---

234 
Agar xaridorlar to‘lash imkoniyatlari yo‘qligini sabab qilib, mahsulotlar 
narxining bir qismini to‘lasa, qolgan pulini kelishilgan muddatda to‘lashni 
kelishib olsa, to‘lov tavakkalchiligi vujudga keladi. 
Dispozitsion tavakkalchilik. Ayrim mamlakatlarda chet el ishlab 
chiqaruvchilarning (sotuvchilar) narx suvereniteti mamlakatning siyosiy 
– 
iqtisodiy manfaatlari tufayli qisqartiriladi. 
Narx tavakkalchiligi albatta nafaqat sotuvchilarda, balki xaridor- larda 
ham kuzatiladi. 
Narx siyosatida maqsadlarsiz qabul qilinadigan strategiya vositalari-dan 
katta foyda olish qiyin. Maqsadlar tizimini loyihalash narx menejmentining 
asosiy vazifalaridandir. Rejali narx qarorlari maqsadlar tizimini keltirib 
chiqaradi. Har bir tashkilot individual ustuvor maqsadlardan kelib chiqqan 
holda o‘z maqsadlar tizimini ishlab chiqadi. Shu sababli ilmiy asoslangan 
maqsadlar tizimi mavjud emas. Narx siyosatida maqsadlar tizimi ishni 
amalga oshirish nuqtasidir. Agar potensial narxlar maqsadlar piramidasida 
iyerarxiya ko‘rinishida ifodalangan bo‘lsa, bu juda yaxshi. Bu o‘z ichiga 
hamma maqsadlarni olmaydi, ammo ifodalangan maqsadlar munosabati narx 
siyosatini tushunishga yordam beradi. Umuman olganda narx siyosatini 
korxona- ning faqat marketing yo‘nalishida emas, balki boshqa yo‘nalishda 
ham qo‘llash lozim. Korxona narx siyosati oldiga qo‘yadigan maqsadlariga: 
daromadlarni maksimallashtirish, tizimlarni maksimallashtirish, ma’lum 
foyda normalarini olish, kelayotgan daromadlarni saqlash, xarajatlar 
kompensatsiyasi, ishlab chiqarish ko‘lamini oshirish, bozorga kirish, 
raqobatchilarni kamaytirish, potensial raqobatchilarni bozorga kiritmaslik, 
bozorda mavqeyini saqlash va kengaytirish, o‘z faoliyati uchun turg‘un va 
ijobiy muhitni, korxona faoliyatini saqlash kabilarkiradi. U yoki bu maqsadni 
amalga oshirish uchun marketing vositalaridan foydalaniladi. Biz o‘z 
diqqatimizni marketing maqsad- lariga qaratamiz. Narx siyosatida maqsadlar 
tizimi rivojlanishi yuqori- dan pastga qarab sodir bo‘ladi. Bunda 
maqsadlarning agregatlangan variantlari vositasida kirim yoki o‘rtacha narx 
xaridorlarning narxdan qoniqishi yoki narxga ishonch maqsadi yaqinlashadi. 
Bu juda muhim, chunki oxir–oqibatda xaridorlarning harakati narx siyosati 
muvaffaqiyatiga bog‘liq. Xaridorlar xaridlariga qarab tuzilgan maqsad- lar 
tizimi xaridorlarga yo‘naltirilgan va ularni tashkilot mahsulotlariga 
ko‘niktirishga asoslangan narx siyosatining zamonaviy talabidir. 
10.3-jadval