Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

Narx siyosatining maqsadlar tizimlari bilan bog‘liqligi 
 
Xavfsizlik 
Daromad 
Mustaqillik 
Xarajatlar 
Tushum 
Pul oqimi 
Ishlab chiqarish quvvati 
Xarid hajmi 
Narx 
Distribyutorlik 
ulushi 
Bozor 
ulushi 
Bozor 
hajmi 
Narx 
o‘zgarishlar 
Chegirma 
darajasi 
Brutto 
narx 

---

235 
Doimiy 
xaridorlar soni 
Yangi 
xaridorlar 
soni 
Xaridlar 
chastotasi 
 
Kutilgan narx 
Narxdan qoniqish 
Xaridorlar 
bog‘lanishi 
Narx imiji 
Narx qabul qilinishi 
Narxga ishonch 
Shunday qilib, maqsadlar piramidasi ko‘pgina maqsadlardan va 
kichkina maqsadlardan (ayniqsa ko‘pchiligi qu‘yi qismda joylashgan) tashkil 
topgan to‘liq ko‘rinishni keltirish qiyin. Shuning uchun ham biz yuqori va 
o‘rta maqsadlarni qarab chiqish bilan chegaralanamiz. 
Narx siyosatining yuqori maqsadlari tashkilotning daromadi, xavfsizligi, 
mustaqilligi hisoblanadi. Bunda vaziyatga qarab ahamiyati yuqori yoki past 
bo‘lgan va boshqa samaralarni to‘ldiradigan samaralar tanlovi haqida gap 
ketyapti. 
Korxonaning foydasi sotish hajmiga o‘rtacha narx 
natijasida 
shakllanishi sababli narx siyosatining keyingi bosqichiga o‘tiladi. Raqobat 
bozorida korxonaning o‘rtacha narxlari raqobatchilar narxi bilan o‘zaro 
aloqada bo‘ladi. Raqobat strategiyasiga muvofiq korxonalar narx 
yetakchiligiga 
mustaqil 
erishadilar 
yoki 
raqobatchilar 
narxlariga 
moslashadilar. 
Narx siyosati tizimida markaziy aloqa mahsulotning sotish hajmiga 
tegishlidir. 
10.3.
 
Narxning rag‘batlantiruvchanlik xususiyatlaridan 
foydalanish 
 
Raqobat sharoitida bozor ulushini egallashda tovarlar narxining sotuv 
hajmiga ta’siri, xarajatlarning foydaga ta’siri yaqqol ko‘rinadi. Bunday 
sharoitda korxonaning asosiy vazifasi xaridorlarni o‘z tovariga jalb etish, 
doimiy mijozlar segmentini shakllantirish, yangi 
mijozlarni jalb etish, 
bozor ulushini ko‘paytirishga harakat qilish, xaridlar
miqdori va 
qaytarilishini ko‘paytirishdan iborat. Marketologlar bunday sharoitda 
iste’molchilarni o‘rganib, qanday narxlar xaridlarning xarid qobilyatiga 
to‘g‘ri keladi, narxlarni tartibga solish orqali xaridorlarga ta’sir etish,jalb 
etishga harakat qilishlari kerak. Samarali narx siyosatini bularning 
barchasini inobatga olmasdan yuritish mumkin emas. Xaridor xulq-atvoriga 
bog‘liq bo‘lgan narx modeliga odatda, quyidagi konstruksiyalar kiritiladi: 
narxdan vujudga keladigan xaridor holati (emotsiyasi), narxgaqiziqish,narxni 
qabul qilish va 
tovarga nisbatan baholash, narxga 
tayyorlik, narxdan qoniqishva h.k. Bu alohida omillar
o‘zaro 
juda 
bog‘liq bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos va ularni boshqarish mumkin. 
Bozorga borgan har qanday xaridor bir tovarni bir necha sotuvchi- 

---

236 
dan uning narxini so‘rab tovarning o‘rtacha bahosini o‘zi uchun aniq- laydi. 
Narxning yuqori yoki pastligi albatta xaridor ruhiyatiga (tashqari- dan 
ko‘rinmasada) ozmi, ko‘pmi ta’sir etadi. 
Mavsumiy tovarlarga, ma’naviy eskirgan tovarlarga chegirmalar- ning 
berilishi qisqa muddatda talabning oshishiga olib keladi. Xaridorga ijobiy 
ta’sir ko‘rsatib, uning xarid qilish haqidagi qaroriga oson ta’sir etadi. Firma 
do‘konlaridagi yuqori narxlar ba’zi xaridorlarni qoniqtirsa, boshqalarini 
do‘kondan tezroq chiqib ketishga undaydi. Shuning uchun bunday savdo 
markazlarida 
chegirmalar 
qo‘yilgan tovarlarning «mavjudligi» 
qo‘shimcha, sovg‘a sifatida bir buyumni qo‘shib sotilishi ham iste’molchida 
ijobiy kayfiyatni tug‘diradi va xarid qilishga qiziqtiradi. 
Narxga bog‘liq bo‘lgan kayfiyatni turlicha namoyon etish mumkin. 
Masalan, narxga bog‘liq quvonch, xaridor o‘z imkoniyatiga mos kelgan 
narxda kerakli tovarni sotib oldi: narx eyforiyasi – xaridor past narxda 
tovarni kechki bozorda, kunduzgi narxlarga nisbatan 10-15 % arzon sotib 
oldi. Yoki «Korzinka. uz» da yangi yil arafasida «baxtli soat», “yangi yil 
sovg‘asi”aksiyasida sotib olingan tovarlari narxidan 10% chegirma qilinishi 
xaridor kayfiyatini ko‘tarishi tabiiy. 
Narxdan rag‘batlanish – hozirda ko‘pgina savdo markazlari( “Аты-
Баты”,«Korzinka.uz») da xaridor ma’lum miqdorda tovar sotib olsa, unga 
chegirma beradi yoki kartochka (jamg‘arib boriladigan) taqdim etadi. U har 
safar xarid qilganda xarid summasidan 1 % kartochkaga o‘tkaziladi yoki 
tovar xarid summasi belgilangan summaga yetsa, yoki ortsa 15% gacha 
chegirmalar beriladi. 
Narxdan stress hosil bo‘lish turli vaziyatlarda vujudga keladi. Mijoz 
kutmagan holda narxning haddan tashqari yuqoriligiga duch kelsa va shunga 
o‘xshash holatlar stressni yuzaga keltiradi. Narxning iste’molchi ruhiyatiga 
ta’siri psixologlar tomonidan o‘rganilgan, bu holat uning xarid qilish haqida 
qaror qabul qilishiga bevosita ta’sir etadi. 
Narx xaridor xulq-atvoriga ta’sir etuvchi, motivatsion omil bo‘lib 
hisoblanadi. Narx – navoga qiziqish, ma’lum tovarning turli ishlab 
chiqaruvchilar tomonidan har xil narxlarda bozorga chiqarilishi raqobatni 
yanada kuchaytiradi. Xaridor narx haqida axborotlarni to‘plab o‘zi uchun 
qulay, xarid qobiliyatiga mos keluvchi narxda tovar sotib olishga harakat 
qiladi. 
Narxga qiziqishda 3 indikator ajratiladi. 1) narxning muhimligi; 
2)
alternativ (muqobil) narxni anglash; 3) narxlarni kuzatish. 
Xaridor uchun narx miqdori muhim indikator hisoblanib, xarid qilishda 
qaror qabul qilishga bevosita ta’sir etadi. 
Tovar narxini shakllantirishda narxning har bir komponenti (narx 
darajasi, chegirmalar, xarajatlarni moliyalashtirish va boshqalar) tovar 
nafliligini oshirishga ta’sir etadi. 
Alternaniv xaridlarni anglash 
– 
bunday talab holati xaridor bir necha 
xil bir iste’mol ehtiyojini qondiradigan tovarlardan eng optimal narxdagi va 

---

237 
va naflilik darajasi yuqori bo‘lgan tovarlarni sotib olishga qaror qiladi. 
Variantlar qancha ko‘p bo‘lsa, qaror qabul qilish va optimal narxda tovar 
sotib olish oson kechadi. 
Narxni kuzatish–xaridor tomonidan ma’lum tovar bo‘yicha narx 
axborotini to‘plash, ularni solishtirish, narxning xarid qobilyatiga mos 
kelishiga qarab xaridor o‘zi uchun qaysi tovarni sotib olish haqida qaror 
qabul qiladi. 
Narxlarning turli darajada ekanligi, bir tovarning turli savdo 
markazlarida 10-15% farq bilan sotilishi iste’molchida narxlarni kuzatish va 
axborotlar yig‘ishga qiziqishini vujudga keltiradi. 
Narxga qiziqishda to‘rt rag‘bat (motivatsiya) mavjud: 
1.
Iste’mol ehtiyoji. 2. Ijtimoiy talablar. 3. Intilish. 4. Rag‘batli ish. 
Birinchi 
navbatda, 
narxga 
qiziqish 
iste’mol 
ehtiyojidan 
kelib 
chiqadi. Oilaning daromadi, oilaning katta — kichikligi narxga bo‘lgan 
qiziqishni vujudga keltiradi. Kam ta’minlangan oilalar uchun narxning 
pastligi eng muhim indikator hisoblanadi. Bu narsaga ikki tomonlama 
yondashish kerak. Cheklangan moliyaviy resurslarga ega oila, agar qim-mat 
va sifatli mahsulotni olsa, u unga uzoq vaqt xizmat qilishi mumkin. 
Masalan, qishki etikning sifatlisi 2-3 mavsumga yetadi. 
Arzoni esa bir kishi uchun bir mavsumga ham xizmat qilmasligi 
mumkin. 
Ijtimoiy ehtiyojlar narxga bo‘lgan qiziqish uyg‘onishning ikkinchi 
motivatsiyasi hisoblanidi. Xaridorning ijtimoiy maqomi – uning ijtimoiy 
ehtiyojlarini tug‘diradi. Yaxshi yashashga intilish, yuqori turmush darajasini 
ta’minlash, qimmatbaho buyumlarni olishga qiziqish va hokazo. Juda ham 
band xaridorlarning narxni kuzatishga, solishtirishga vaqti yo‘q. Ular tezkor 
ravishda zarur, kundalik ehtiyojni qondiruvchi mahsulotlarni sotib oladilar va 
kundalik majburiyatlardan xoli bo‘ladilar. Bunday xaridorlarda narxni 
kuzatish, unga qiziqish holati nisbatan kam bo‘ladi. 
Iste’molchilarning 
turli 
segmentlari 
o‘zlari 
uchun 
narxdan 
motivatsiyalashda 
individual 
yondashadilar. 
Bu 
yerda 
narxlarni 
differensiyalash, turli segmentlarga moslashtirish, ishlab chiqarish kor- 
xonalari tovar assortimenti, ularning narx siyosatini diversifikatsiyalash talab 
etiladi. 
Narx siyosati va narxlarning shakllanishi bozor sharoitida turli 
iste’molchilar segmentiga moslashtirilgan holda korxonalar tomonidan olib 
borilishi uning bozorda mustahkam pozitsiyani egallashga va turli 
iste’molchilar segmentidan iborat mijozlarni o‘ziga jalb qilishga olib keladi. 
Daromad darajasining, turmush tarzining o‘sishi yuqori sifatli 
«Lyuks» sinfli tovarlarga talab o‘sishini ko‘rsatmoqda. Axborot bilan 
ta’minlanganlik, yangi tovarlar haqidagi ma’lumotlarning Super va 

---

238 
Gipermarketlardagi ko‘zga tushadigan joylarga o‘rnatilgan axborot taxta 
(doska) chalari xaridorlarni o‘ziga tez jalb qilib, ularda tovarga nisbatan 
qiziqish uyg‘otaddi. Empirik tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, tovarlar 
narxiga bo‘lgan qiziqish borgan sari o‘sib bormoqda. 
Narxi qimmat bo‘lsa ham o‘ta sifatli brend markali tovarlarning xaridori 
ko‘paymoqda. Shuning uchun ham zamonaviy bozor sharoitida marka 
nomiga sodiq xaridorlar segmenti uchun maxsus «Adidas», 
«Mexx», «Samsung» kabi savdo markazlari xaridorlarni maqsadli ravishda 
o‘zlariga jalb etadilar va u do‘konlardan mijozlar xaridsiz chiqmaydilar. 
«Elektron savdoning» avj olishi, Internet do‘konlarining 
chet 
mamlakatlaridan ham xarid qilish imkoniyatini berayotgani, tovar- larlar 
narxining differensialligi va chegirmalarning mavjudligi savdo jarayonlarini 
faollashtirmoqda. 
Narx siyosatining bozor sharoitidagi o‘ziga xosligi, xaridorlarning narx 
navoga qiziqqonligi turli iste’molchilar segmentida turlicha kechadi. 
Agar tovarning naflilik darajasi, sifati, qadoq shakli, unga tavsiya 
etilgan servisning yuqoriligi iste’molchini jalb qila olsa, u xaridor sifatida 
uning narxiga ikkinchi darajada ahamiyat beradi. Narx haqida ma’lum 
bilimlarga ega bo‘lish, xaridorlarda turli emotsional holatlarga tayyor 
bo‘lishga va o‘ylab optimal qaror qabul qilishga olib keladi. 
Tovarlar narxi haqidagi bilimlar kognitiv jarayonlar natijasida 
to‘planadi. Narx – navoga tegishli bilimlar iste’molchida uning xotirasida 
uzoq vaqt jamlanib shakllanadi. Bunday bilimlar (axborotlar) xaridor uchun 
subyektiv darajada muhim bo‘lib, narxiga loyiq tovar sotib olishda 
ahamiyatli hisoblanadi. 
Narxga oid bilimlar xaridor tomonidan quyidagicha xarakterlanadi: 
mazmunan (obyektlar va narxga tegishli axborotlar sifati), hajm (narxga oid 
axborot hajmi) aniqlik, axborotni to‘plash, 
Narx haqida fikr yuritilayotganda uning qaysi determinantlari qanday 
funksiyalarni bajaradi: birinchidan, narx haqida bilimlar ratsional xarid asosi 
hisoblanib, to‘g‘ri qaror qabul qilishga yordam beradi, ikkinchidan narx 
ma’lumotlari tahlili yana qanday ma’lumotlar kerakligini bildiradi. 
Narx haqida bilimlarning o‘lchami uchun quyidagilar zarur: narxlar 
bo‘yicha savolnomaga qatnashganlar narxlarni o‘zlari erkin ravishda 
eslashlari, javoblarning aniqligi, savolnoma o‘tkazish muddati, savolnomaga 
kiritilgan mahsulotlar, do‘konlar (do‘konga qatnash chastotasi (tez-tez 
qaytarilishi). Mahsulotlar artikuli, turli do‘konlardagi narxlar darajasi ham 
tadqiq qilinishi kerak. Iste’molchi uchun mos keladigan tovar «savati» 
(iste’mol savati)ni shakllantirish asosiy muammo bo‘lib hisoblanadi. Bu 
savatga qancha va qanday mahsulotlar kirishi kerak. 

Tanlangan mahsulotlar barcha do‘konlarda sotiladimi? Agar siz 
xohlagan artikul do‘konda umuman bo‘lmasa, yoki sizga boshqa artikuldagi 
tovar tavsiya etilsa, nima qilish kerak? 

Savolnomaga qatnashayotganlar uchun artikullar birday ahamiyat- ga 
egami? Ular oila «budjetini» qay darajada yuklaydilar? 

---

239 
Narxni baholash 
bazasi 
Narxni 
taqsimlash 
Narx 
bilimlari 
Bir donasi 
narxi 
Bir necha marka bir necha sotish 
joyi 
Bitta markalar bir joy 
Narxni kelishish 
Tavsiya qilingan narx 
Turli do’konlar bo‘yicha 
Turli xarid obyektlari bo‘yicha 
Turli markalar bo‘yicha 
Turli muddatlar bo‘yicha 

Do‘konning narx siyosati uchun narxlar ko‘tarilgan davr reprezintativ 
hisoblanadimi?