Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

Marketologlar uchun iste’molchi biznesiga yondashuv 
 
Marketologlar “qanoatlanmagan” iste’molchilarni topib, ular uchun 
alohida marketing strategiyasini ishlab chiqishni xohlaydi. Eng avvalo, 
potensial iste’molchilarni topish kerak. 
Bozorlar pul sarflaydigan insonlardan tashkil topadi! “Puli bor” insonlar 
bozorlarni yaratadi. Shuning uchun eng avvalo ishni turli regionlardagi aholi 
soni, ularning daromadi va boshqa demografik jihatlarini o‘rganishdan 
boshlash kerak. 
Xaridor xulq-atvorining shakllanishida boshlang‘ich ta’sirni madaniylik 
darajasi va uni tashkil etuvchi xususiyatlar belgilaydi. Madaniyat – insonning 
ma’naviy yetukligini, ehtiyojlari va atvorining vujudga kelishida muhim 
ahamiyatga ega. Lekin madaniyat tub ma’noda, irqiy va milliy madaniyat 
bilan birlashgan tarzda uchraydi. Faraz qilaylik, yoshlarning individualligi, 
faolligi, erkinligi va yuqori martabaga bo‘lgan intilishi, yalpi madaniy jihatga 
ega bo‘lsa, milliylik, tarixiy ko‘nikma, barcha millat yoshlarida o‘zgacha 
xususiyatlarga ega. Madaniy jihatdan xaridorning amaldagi ijtimoiy mavqeyi 
o‘rni ham muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy mavqe yoki o‘rin – xaridorning 
jamiyat miqyosida tegishli kasb, mashg‘ullik va qiziqishlari, fe’l-atvorlariga 
ko‘ra tartibli tarzda shakllangan guruhlarga bo‘linishidir. Ushbu ijtimoiy 
guruhlarga ajratishda madaniy saviya, kasb, daromadlar miqdori, odatlar, 
qadriyatlar asosiy farqlanish belgisi bo‘lib hisoblanadi. 
Xaridorlarni o‘rganishda nafaqat daromad darajalari, shuningdek, kasbi, 
faoliyat turi, ma’lum ijtimoiy statusning mavjudligi, ma’lumoti va yashash 
joyi ham kiritiladi. Ijtimoiy sinflar vakillari turli xil tovarlar va tovar 
markalarini, shu jumladan, kiyim, uy mebellari, avtomobil kabilarni ham 
qo‘shgan holda tanlab olishda ma’lum umumiy ustunlikkaega. 
Xaridorning aniq tovar va savdo markasini tanlashiga madaniy va 
iste’molchilik sharoitidan tashqari referent guruhlar, oila, rollar va statuslar 
kabi ijtimoiy omillar ham ta’sir o‘tkazadi. Marketologlar maqsadli 
iste’molchilarning referent guruhlarini aniqlashlari, shu bilan birga ularning u 
yoki bu tovar yoki markani xarid qilishda odamlarga turlicha ta’sirlarini 
unutmasliklari kerak. Referent guruhlar (Shaxsiy kontraktda) – individga 
nisbatan uning qandaydir tabiatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir etuvchi 
odamlardan iborat bo‘ladi. Odamga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi guruhlar 
tegishlilik (afzallik) guruhlari deb ataladi. Ular birlamchi (oila, do‘stlar, 
qo‘shnilar, ishdagi hamkasblar, individning a’zolar bilan o‘zaro ta’siri 
doimiy yoki norasmiy xarakterga ega bo‘ladigan jamoa) va ikkilamchi 
(proffesional jamoalar, diniy va kasaba uyushmasi birlashmalari asosan, 

---

170 
rasmiy asosda tuzilgan: ularninga’zolari bilan odamning muloqotlari rasmiy 
va davriy xarakter kasbetadi) jamoalarga ajratiladi. 
Referent guruhlar individga hech bo‘lmaganda uch xil rakursda jiddiy 
ta’sir o‘tkazadilar: ular odamning hayot tarzi va xulq-atvorini o‘zgartirishga 
ta’sir etadi; individning hayotga va o‘ziga nisbatan tasavvurlariga ta’sir 
ko‘rsatadi. Referent guruhlar ayniqsa, avtomobillar, rangli televizor, urfdagi 
mebel to‘plamlari va kiyimlarining savdo markalarini tanlashda, pivo va 
sigaret sotib olishda kuchli ta’sir o‘tkazadilar. Agar tovar ishlab 
chiqaruvchilar va marka egalari referent guruhlarning kuchli ta’sirlariga duch 
kelib qolsalar, fikrlar liderlariga ta’sir etishning imkoni bo‘lgan metodlarini 
o‘rnatishlari lozim. 
Fikr liderlari – norasmiy suhbatda suhbatdoshiga aniq mahsulot yoki 
tovar kategoriyalari bo‘yicha mahsulot yoki axborot beruvchi individlar 
(qaysi markani tanlagan yaxshi yoki qaysi tovardan qanday foydalanish 
kabilarda). Fikr liderlari hamma ijtimoiy qatlamlardaishtirok etadi, har bir 
individ ayrim mahsulotlar sohasida uni doimo sotib oluvchilar sifatida 
yangi xaridorlar uchun fikr liderlari bo‘lishimumkin. Marketologlar ularning 
demografik va psixologik xarakteristikalarini, ular afzal ko‘radigan gazeta va 
jurnallarni o‘rganib, fikr liderlarini aniqlashga urinadilar. Ma’lumotlarni 
tadqiq etish asosida fikr liderlari uchun maxsus reklama murojaatlari ishlab 
chiqiladi. Yoshlar musiqasida eng yangi oqim urflar va odatlardagi 
yangiliklar shahar markazlarida tug‘iladi, keyin shahar atrofidagi o‘smirlar 
tomonidan o‘zlashtiriladi. “Levi Strauss” kabi kiyim ishlab chiqaradigan 
kompaniyalar moda ketidan quvuvchi (ularni kuzatib boruvchi) yoshlarni 
o‘ziga jalb qilishga urinadi va shahardagi fikr liderlarining uslubi va hayot 
tarzini maqsadga yo‘naltirilgan holda o‘rganadi. Ushbu kompaniya jinsini 
kashf etganiga 150 yildan ortiq vaqt o‘tdi. Bugun amerikalik o‘smirlar va 
yoshlar mashhur dizayn va markadagi kiyimlarni afzal bilganda, Levi 
Strauss raqobatning qanchalar og‘ir va kuchliligini his etdi. Kompaniya 
shahar hayot tarzini afzal biluvchi 15- 
24 yoshli o‘smirlar va yoshlar uchun «Silvertab» markali kiyimlar seriyasini 
ishlab chiqdi. Integratsiyalangan marketing dasturi va 
«Silvertab» obrazi aynan mana shu guruh uchun ishlab chiqildi. 2000- 2001- 
yillarda dasturda “xip-xop” va “ritm and blyuz” ning Fredro Star kabi 
yulduzlari, “Black Eyed Peas”, “City High va Progect C and B kabilar” 
ishtirok etdi. Bundan tashqari savdo markasi bilan tanishuvni oshirish va 
do‘konga xaridorlarni jalb etish uchun onlayn filmlar, o‘yinlar, tanlovlar va 
hokazolardan foydalanildi. Ushbu hamma tadbirlarning samaradorligini 
baholash uchun marketing guruhlari haqiqiy inspeksiya o‘smirlar garderobi 
bo‘yicha reydlar va ko‘p sonli fokus guruhlar tashkil etdilar. Bularning 
hammasi «Silvertab» ni jinsi markasi miqdori bo‘yicha jahonda 5-o‘ringa 
olib chiqdi. 
Boshqa kiyim ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini yosh 
guruhlarining boshqa segmentlariga mo‘ljallaganlar. 

---

171