Musiqa nazariyasi

. 
II. Variatsiyaning turlari
Variatsiyalar mavzuning о‘zgarish xarakteriga kо‘ra farqlanadi.
Mavzuning asosiy komponentlari jiddiy о‘zgarishsiz qolgan variatsiyalar
qat’iy variatsiyalar 
deb ataladi.
Erkin variatsiyalarda 
mavzuning istalgan komponentlari anchayin о‘zgarishi, 
hattoki unda mavzuning faqat alohida elementlarigina qо‘llangan bо‘lishi mumkin.
Mavzuni rivojlantirishning qat’iy va erkin usullari aynan bitta asarda ham 
qо‘llana oladi. Juda kо‘p hollarda rivojlantirilgan variatsion turkumda turli-xil 
erkin variatsiyalardan oldin bir necha qat’iy variatsiya keladi yoki oxirgilari erkin 
variatsiyalar о‘rtasiga kiritiladi.
Variatsiyalarning alohida turi – ostinato
(lot. obstinatus - qaysar, qat’iy) 
variatsiyalari mavjud bо‘lib, о‘zgarmas kuy-mavzuning variatsiyalangan jо‘rlikda 
doimiy takrorlanishi bilan xarakterlanadi. Ularning asosiy xillaridan biri 
– 
ostinatli bas ovoziga (basso ostinato) polifonik variatsiyalar sanaladi. 
Shunday variatsiyalar ham uchraydiki, ularda 
soprano ostinato
deb 
ataladigan yuqori ovozdagi kuy doimiy о‘zgarmas bо‘lib qaytariladi. qoladi.
III.
 
Ostinato
basga (basso ostinato) variatsiyalar.
Basso ostinatoga polifonik variatsiyalar eng dastlabki variatsion shakllardan 
biri hisoblanadi. Ular XVI asrda paydo bо‘ladi ,XVII va XVIII asrlarda esa keng 
tarqaladi va о‘z rivoji chо‘qqisiga erishadi.
Basso ostinato atamasi aynan bitta kuy davrasining past ovozda uzluksiz 
takrorini ifodalaydi.
Variatsiyalarda mavzu vazifasini tonikadan dominantaga pasayib boradigan 
va keyin yana tonikaga qaytish bilan kechadigan bas ovozidagi kuy davrasi 
о‘taydi. Mavzuga jо‘r ovozlar kо‘proq
polifonik 
tarzda ishlanadi; biroq kо‘p 
hollarda jо‘rovozlardagi garmonik rivojlantirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
Vazmin sur’at,minor ladi, barcha variatsiyalarda о‘zgarmas bо‘lib qoladigan 
basdagi pasayib boruvchi harakat – hammasi motamsaro -ulug‘vorlik 
xarakteridagi obrazni hosil qiladi. Variatsiyalar polifonik fakturaning tobora ortib 
boradigan 
murakablashuvi 
tamoyili 
bо‘yicha 
joylashtiriladi. Hamma
variatsiyalarda shakl, tonallik va garmoniya saqlanib qoladi. Tutib turilgan basga 
variatsiyalar soni bir necha о‘ntaliklargacha yetadi. Variatsion turkum markazida 
bir yoki bir necha variatsiya nomdosh ladda yoziladi. Bu esa butun turkumga uch 
qismli shakl baxsh etadi.
Kulminatsiyalar taqsimoti shakl hosil qiluvchi katta ahamiyat kasb etadi. 
Yirik shaklda ular, odatda, bir nechta bо‘ladi. Bu kulminatsiyalar shaklni 
birlashtiradi, zero har bir keyingi kul’minatsiya oldingisidan kuchliroq bо‘lib 
chiqadi va ularning hammasi asar oxirida joylashtiriladigan bitta eng yuqori 
kulminatsiya atrofida guruhlanadi.