Musa Urud uruda ики сяфяр Бакы – 2009

Qəriblik yaman olur
Həmin gündən hamımızın Urudsuzluğu başladı, Vətənsizliyi başladı. Həmin gündən içərimizdə bir yurd həsrəti yuva saldı. Xərçəng hüceyrələri get-gedə törəyib artaraq ətrafındakı bütün orqan və toxumaları yeyib-dağıtdığı ki­mi, yurd həsrəti də aylar-illər keçdikcə bö­yüdü, içərimizi didib-parçalamağa başladı.
Susuzluğu su içməklə, aclığı yemək ye­məklə yatırmaq mümkün olduğu kimi, Vətən­sizlik həsrətini yalnız Vətəni görməklə, Və­təndə yaşamaqla söndürmək olar.
Urud itirilən gündən Urudu görmək ehtiyacı içimdə baş qaldırdı. Bu ehtiyacın təhriki ilə dəfələrlə müxtəlif cəhdlər göstər­mə­yimə baxmayaraq, yalnız 2006-cı ildə Uruda səfər etmək mənə müyəssər oldu. Hələ də mə­nə elə gəlir ki, bu səfərin baş tutmasında real həyat hadisələri ilə yanaşı, hansısa sirli, mistik bir qüvvənin də təsiri vardır. Nahaq yerə demirlər ki, insan uzun müddət sidq-ürəklə nəyisə arzulayarsa, o arzusuna çata bilir.
“Sim-Sim”, qapını aç
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi­nin deputatları Parlamentin sessiyalarında iştirak etməklə, Milli Məclisin daimi komissi­yalarında çalışmaqla yanaşı, parlamentlər arası dostluq qruplarında və beynəlxalq təşkilatların Parlament Assambleyalarında da fəaliyyət göstərirlər. Mən üçüncü çağırış (2005-2010-cu illər) Milli Məclisə üzv seçiləndə əvvəlki çağırışda fəaliyyət göstərdiyim ATƏT-in Par­lament Assambleyasında deyil, yeni bir bey­nəlxalq təşkilatda təmsil olunmaq istəyir­dim.
Lakin hansı təşkilata (Avropa Şurası, NATO, Avropa Birliyi, MDB, GUAM, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, İslam Ölkələri Konfransı) üstünlük verəcəyimi müəy­­­yən edə bilmirdim. Həm də seçim Par­lamentin rəhbərliyi ilə razılaşdırılmalı idi. Məsləhət almaq üçün Milli Məclisin Apara­tının rəhbəri, görkəmli hüquqşünas, gözəl alim, tanınmış ziyalı, ümumiyyətlə, çox yaxşı adam olan Səfa Mirzəyevə müraciət etdim. Səfa müəllim Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı Parlament Assambleyasında (QDİƏT PA) Azərbaycan deputat qrupunun tərkibində fəaliyyət göstərməyimi təklif etdi.
Mən razılaşdım. Söhbətin sonunda Uru­da getmək arzumdan xəbərdar olan Səfa müəllim özünəməxsus şəkildə gülümsəyərək əlavə etdi: «Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı Parlament Assambleyasının sessiya­ları hər altı aydan bir əlifba sırası ilə üzv ölkələrdə keçirilir. Bəlkə qismət oldu, Ermə­nis­tana gedə bildin, onda Urudu da ziyarət edərsən». O zaman Səfa müəllimin zarafat kimi söylədiyi (yaxud mənim zarafat kimi qəbul etdiyim) bu sözləri sonradan bir neçə ciddi məqamda xatırladım və hər dəfə də mə­nim QDİƏT Parlament Assambleyasına üzv olmağımı Uru­da gedən yolların qapılarını üzü­mə açan bir mistik qüvvə, «Sim-sim» sehri ilə əlaqələn­dirirəm.
QDİƏT PA-da deputatlar 3 komitədə - hüquq, mədəniyyət və sosial məsələlər komi­tələrində fəaliyyət göstərirlər. Azərbaycan Parla­mentinin nümayəndə heyəti: Asəf Hacı­yev (qrupun rəhbəri), Mübariz Qurbanlı (hü­quq komitəsinin üzvü), İmamverdi İsmayılov və Jalə Əliyeva (mədəniyyət və sosial mə­sələlər komitəsinin üzvləri), Musa Quliyev (iqtisadiyyat və ekologiya komitəsinin üzvü) olmaqla 5 nəfərdən ibarət tərkiblə QDİƏT PA-da təmsil olunur.
2005-ci ilin martın 21-22-də QDİƏT PA-nın Buxarestdə keçirilən iqtisadiyyat və ekologiya komitəsinin XXVI konfransında Mübariz Qurbanlı və mən iştirak edirdik.
Azərbaycan və Ermənistan nümayəndə heyətlərinin iştirak etdikləri bir çox beynəlxalq tədbirlərdə olduğu kimi bu tədbirdə də biz erməniləri işğalçılıqda, onlar isə bizi Ermənis­tanı iqtisadi blokadada saxlamaqda ittiham etdilər. Mübahisə qızışdı. Mübariz Qurbanlı əsəbi şəkildə, ümumiyyətlə, Ermənistanın Qa­ra Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının üzv­lüyündən çıxarılması məsələsini qaldırdı. Belə bir gərgin vəziyyətdə tənəffüs elan olun­du.
Tənəffüsdə Rusiyanın və Türkiyənin nümayəndələri bizi ermənilərlə «barışdırma­ğa» cəhd göstərdilər. Gec ya tez sülhün əldə olunmasının vacibliyi, iki qonşu ölkənin daimi düşmənlər kimi deyil, dost olaraq yanaşı ya­şamasının və normal münasibət qurmasının gərəkliliyi barədə söhbətlər oldu. QDİƏT PA katibinin müavini moldovan İqor Balboçanu 2006-cı ilin yay sessiyasının İrəvanda ke­çiriləcəyini bildirərək Parlament Assamble­yasına sədrliyin Azərbaycana keçməsi ilə əlaqədar olaraq Assambleyanın nizamnamə şərtlərinə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Sədrinin, o özü olmasa isə səlahiy­yətli nümayəndəsinin Ermənistana get­məsinin zəruriliyini söylədi və zarafatla əlavə etdi:
- Siz indi burada bir-birinizi qırsanız, bəs İrəvana kim gedəcək? Mübariz müəllim yenə də kəskin bir az da bəyanatvari şəkildə (bax­mayaraq ki, biz Rumıniya Parlamentinin foye­sində kofe stolu ətrafında qeyri-rəsmi söhbət edirdik) söylədi ki, nə qədər Qarabağ mə­sələsi həll olunmayıb, nə qədər sülh im­zalanmayıb bizim İrəvanda, ermənilərin isə Bakıda işləri yoxdur. Bu kəskin qərardan sonra araya sükut çökdü və bir qədər də pərtlik yarandı. Onu da xatırlatmaq istəyirəm ki, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, adından göründüyü kimi üzv ölkələr arasında iqtisadi münasi­bət­lərin tənzimlənməsi məqsədi ilə yaradılmışdır. Bu təşkilat digər problemlər, o cümlədən konfliktlər problemi ilə məşğul olmur (guya olsa idi, nə edəcəkdi? – M.U.). İqor Balbaçanu münaqişə həll edəndisə, elə özlərinin Dnestr­yanı problemlərini həll edərdi, sonra bizə əriş­tə kəsərdi.
Pərtliyi aradan qaldırmaq və münasibət­ləri yumşaltmaq üçün dedim:- - Əgər QDİƏT səfəri təşkil edərsə, Ermənistan tərəfi təhlü­kəsizliyə zəmanət verərsə, İrəvanda keçiri­ləcək yay sessiyasında mən iştirak edərəm.
Mübariz müəllim isə bilmirəm ciddimi, ya istehza iləmi əlavə etdi.
-Oradan da apararlar Urudunu görərsən!
Mən isə eyni tonda cavab verdim.
- Əgər Uruda getmək yoxdursa, onda İrəvana getməyin mənim üçün o qədər də əhə­miyyəti yoxdur. Əksinə, İrəvana gedib oradan Uruda getməmək cəzadan başqa bir şey de­yil­dir. Söhbətdə iştirak edən hər iki erməni depu­tatı İrəvana gələrəmsə mənim Sisyana, Uru­da getməyimə hər cür şərait yarada­caq­larını bil­dirdilər.
Beləliklə, əsəbi və qarşılıqlı ittihamlarla başlayan söhbət sakit və işgüzar məcraya düşdü. Üstəlik mənim Urud həsrətimin üstünə bir sığal da çəkildi.
Həmin günün axşamı Buxarestin “Lido” hotelinin foyesində Mübariz Qurbanlı ilə çay içə-içə sabahkı iclasın gündəliyini müzakirə edirdik. Birdən Mübariz müəllim üz-gözünü turşudaraq qarşı tərəfi göstərdi (Erməni depu­tatları bizim masaya doğru gəlirdilər):
- Bu oğr...ları görəndə gözüm ağrıyır, bunlar da bizdən əl çəkmirlər.
- Dəymə, qoy gəlsinlər söhbət eləyək, - bəlkə Uruda getmək məsələsi doğrudan real­laşacaq.
- Heç ağlım kəsmir.
Ermənilər yaxınlaşıb salam verdilər, heç nə olmayıbmış kimi çox mehriban görüşdülər masamızda əyləşmək üçün izn istədilər. Etiraz etmədik.
Azərbaycanlı toplumunun hər bir təbə­qə­sin­də ermənilərə qarşı izah edilməz bir kin, nifrət vardır. Bu nifrət hələ maddiləşmə­di­yindən potensial enerji şəklində içimizdə qay­nayır, içimizi deşib-dağıdır, hər hansı bey­nəlxalq tədbirdə bir erməni görəndə bizi özü­müzdən çıxarır. Çox zaman ağlımızın deyil, emo­siyamızın diqtəsi ilə qərar verir, hərəkət edi­rik. Ətrafdakılar isə bizi ağıllı deyil, emo­sional bir toplum kimi qəbul edir. Ermənilər isə bizdən fərqli olaraq daha tez ab-havaya uyğunlaşır, daha tez ünsiyyət qurmağı bacarır, tərəf müqabilinin eşitmək istədiyini daha rahat, daha yumşaq şəkildə deyə bilirlər. Bu dəfə də belə oldu.
Bizim yanımızdakı boş kreslolara əylə­şən erməni deputatlar, -“gəlin daha yaxından tanış olaq”,- söyləyərək özlərini təqdim etdilər.
Qaqik Minasyan - QDİƏT Parlament As­sambleyasında Ermənistan deputat qrupu­nun rəhbəri, Ermənistan Parlamentində büdcə komissiyasının sədri. O da məlum oldu ki, əs­lən Bayazid ermənisi olan Qaqik Minasyanın 45 yaşı var, iqtisad elmləri namizədidir. Robert Köçəryanın sədri olduğu Respublikaçılar Par­tiyasının üzvüdür, partiyanın proporsional siyahısı üzrə deputat seçilmişdir.
İkinci Qaqik Xaçaturyan adlı erməni isə Ermənistan Kənd Təsərrüfatı nazirinin müa­vini idi. Sessiyada region ölkələrində quş qri­pinin yayılma vəziyyəti məsələsi də müzakirə olunduğundan erməni tərəfi mütəxəssis kimi onu göndərmişdi.
Söhbətimiz əsasən Ermənistan-Azərbay­can münaqişəsi, münaqişənin doğurduğu fə­sadlar, onun aradan qaldırılması yolları barədə daha çox diplomatik tonda və bir-birimizə dözümlü münasibət şəraitində keçdi. Beynəl­xalq tədbirlərdə hər iki ölkənin nümayəndə heyətlərinin daha sıx təmasda olmasına imkan verən nöqtələrin tapılması zərurəti qeyd olundu. Daha sonra söhbət 2006-cı ilin iyu­nunda İrəvanda keçiriləcək Qara Dəniz İqti­sadi Əməkdaşlıq Təşkilatının Parlament As­sambleyasının XXVII sessiyasında Azərbay­canın iştirakı məsələsi üzərinə gəldi. Qaqik Minasyan açıq etiraf elədi ki, Ermənistan İrəvanda keçirilən bütün beynəlxalq tədbirlərə Azərbaycanı həvəslə dəvət edir, Bakıda keçirilən bütün tədbirlərə də qatılmağa can atır.
Bu siyasətdə bir incə məqam var ki, onu Azərbaycan ictimaiyyətinin də bilməsi gərək­lidir. Özlərinin Bakıya gəlmək istəmələri, ya­xud bizi İrəvana dəvət etmələri ilə erməni siyasətçiləri heç də bu və ya digər beynəlxalq tədbirin yüksək səviyyədə keçməsinə töhvə vermək marağından çıxış etmirlər. Bakıya er­mənilərin gəlməsinə, bizim İrəvana get­mə­yimizə Azərbaycanın etiraz edəcəyini çox gö­zəl bilən ermənilər belə tədbirlərdən bir şou düzəltmək, Azərbaycanın dialoqa hazır olma­dığı görüntüsü yaratmaq, respublikamızı bey­nəlxalq təşkilatlara və onların tədbirlərinə say­ğısız yanaşan bir tərəfdaş kimi qələmə vermək vasitəsi kimi istifadə edirlər.
Mən erməni deputatdan Sisyan rayonu, doğma kəndim Urud haqqında yeni bir bilgi almaq üçün müxtəlif suallar versəm də, Qaqik Minasyan o bölgədə, ümumiyyətlə, olmadığını bildirərək yalnız aşağıdakıları söylədi:
-Sisyan artıq rayon mərkəzi deyildir. Ermənistanın mövcud ərazi-inzibati bölgüsünə görə rayonlar ləğv olunub. Sovet dönəmində mövcud olmuş 3-4 rayonun ərazisi birləş­di­rilərək yeni inzibati vahid-marz (fars sözüdür, “hər hansı bir şəxsə, yaxud icmaya məxsus, sərhədləri məlum torpaq sahəsi” anlamındadır, sasanilər dövründə inzibati vahid forması kimi işlənmişdir- M.U.) yaradılmışdır. Ermənis­tan­da 7 marz vardır ki, onlardan biri də Qafan, Sisyan, Gorus və Meyri rayonlarını əhatə edən Zəngəzur marzıdır. Bölgənin mərkəzi Qafan şəhəridir. Urud kəndinin adını eşitsə də, indi orada yaşayış olub-olmamasından xəbəri yox­dur. Ancaq İrəvana qayıdanda Sisyanın de­putatı Hovik Azoyandan Urud kəndi barədə soruşa bilər.
Stop!!!
Azoyan? - Bu ki Urudun qonşuluğunda yerləşən azərbaycanlılarla-ermənilərin qarışıq yaşadığı Vağədi kəndində yaşayan, millətçi kimi tanınan bir ailənin familiyası idi. Ailə başçısı – Bağdasar Azoyan 1918-ci ildə Tür­kiyədən Sisyana gəlib Vağədi kəndində məs­kun­laşan ermənilərdən idi. Sovet hökuməti qurulandan sonra o Kommunist partiyasının fəal üzvü olmuş, təhsil almış, Sisyan rayo­nunda uzun müddət kolxoz sədri, sovxoz di­rektoru işləmiş, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı kimi yüksək adla təltif olunmuşdu. Xeyir­xah­lığı, səxavəti, azərbaycanlılara qarşı xoş rəftarı ilə tanınan ata Azoyan övladlarını mil­lətçi və daşnaq kimi böyütmüşdü.
1978-ci ilə qədər Urud kəndində orta məktəb olmadığından urudlu uşaqlar IX-X sinifləri Vağədi məktəbində oxuyurdular. 1960-70-ci illərdə Vağədi məktəbini bitirənlər yaxşı xatırlayırlar ki, o illər məktəbdə azərbay­canlı və erməni oğlanlar arasında tez-tez düşən davalar zamanı erməni tərəfin başında həmişə Azoyanın oğlanları dayanırdı.
Azoyanların azərbaycanlılara qarşı mü­na­­sibəti 1968-ci ildən sonra daha da pisləşdi. Həmin il Azoyan ailəsinin ortancıl oğlu - Əf­qanıstandakı Sovet Səfirliyində diplomatik fəaliyyətə başlayar-başlamaz bir əfqanla dava zəminində öldürüldü. Kabildən Vağədiyə gə­tirilən diplomatın nəşi nədənsə, kənd qə­biristanlığında deyil, kəndin ayağında, Bazar ça­yın qırağında yerləşən XİİI əsrə aid olduğu söylənilən xaraba vəngdə dəfn edildi. Sisyan rayon sovet və partiya rəhbərlərinin də iştirak etdiyi dəfn mitinqində sovet hökuməti quru­landan sonra rayonda ilk dəfə olaraq anti- islam, antitürk şüarları səsləndi.
Bu hadisədən sonra azoyanların azər­baycanlılara qarşı münasibəti açıq-aşkar düş­mənçilik müstəvisinə keçdi. Bütün bu olayları bir anlığına yaddaşımın süzgəcindən keçirib yenidən Buxarestə, “Lido” mehman­xanasının foyesinə, Mübariz Qurbanlı ilə Qaqik Minas­yanın yanına qayıtdım:
- Hovik Azoyan Vağədi kəndindəndir?
- Kəndini bilmirəm, ancaq dəqiq Sis­yanlıdır.
“Lido” hotelinin foyesindəki söhbətdən mənə qalan o oldu ki, Qaqik Minasyan, əgər mən İrəvana gələrəmsə Sisyana, Urud kəndinə səfərimi təşkil edəcəyinə söz verdi.
Martın 23-də komitə iclası başa çatdı. QDİƏT PA Baş katibi, Rusiyanın nümayən­dəsi Aleksey Kudryavtsev Mübariz müəllimlə mənə yaxınlaşaraq yayda İrəvanda keçiriləcək Baş Assambleyanın XXVII sessiyasına hazır­lıqla bağlı fikir mübadiləsi etdi.
O, bildirdi ki, sədrliyin Azərbaycana keçməsi ilə əlaqədar olaraq bizim parlament sədrinin rəhbərliyi ilə nümayəndə heyətinin tam tərkibdə İrəvanda olması zəruridir. Lakin Ermənistanla Azərbaycan arasında diplomatik münasibətlərin olmaması səbəbindən yəqin ki, sizin Spiker İrəvana getməyəcəkdir. Ancaq nümayəndə heyətinin Ermənistanda keçirilə­cək sessiyaya qatılmağı vacibdir ki, sədrlik pos­tu və simvolik taxta çəkic və zindan Azərbaycana verilə bilsin. Biz bu barədə sizin par­lamentin rəhbərliyinə rəsmi müraciət gön­dərəcəyik. Ancaq məsələni sizin də bilməyiniz və öncədən Bakıda müzakirələr aparmağınız faydalı olardı.