Murakkab bilish jarayonlari

10-rasm. O’zlashtirilish lozim bo’lgan ma’lumotning xotirada saqlanish bosqichlari 
Uzoq muddatli xotira blokigacha etib borgan ma’lumot esa inson umri 
mobaynida ham esdan chiqmasligi mumkin. Chunki unga aynan zarur ma’lumotlar 
bir necha marta qaytarilib, amaliyotda mustahkamlanib, saqlanadi. Shuning uchun 
ham isnon ongi hayoti ana shunday uzoq muddatli xotiradagi ma’lumotlar hisobiga 
tajriba to’playdi. Bu blokda qolgan ma’lumotlar asosan anglanganlik tamoyiliga 
ko’ra ongda saqlanadi. Mantiqiylik yoki anganganlik nuqtai nazaridan xotirada 
ma’lumotlarni saqlashga qaratilgan uslub va vositalar majmui psixologiyada 
mnemonika yoki mnemotexnika
deb yuritiladi.
Psixologiyada mnemotexnik usullarning eng keng tarqalgani – bu 
tayanch so’zlarni ajratish 
vositasida eslab qolishdir. Bunda eslab qolinishi kerak 
bo’lgan jumla yoki she’rda alohida so’zlar ajratib olinadi va ularga tayanib, 
assosiativ metod yordamida yaxlit material eda saqlanadi. Masalan, yoshlikda 
yodlagan biror she’ringizni eslang: 
Vodiylar
ni yayyov kezganda, 
Bir 
ajib his
bor edi menda. 
O’xshashi yo’q bu go’zal 
bo’ston
Dostonlarda bitgan 
guliston
.... 
(H. Olimjon)

---

Odatda xotira yuqorida biz ajratganday har bir qatordagi ayrim-alohida 
so’zlarni ajratib, qolgan so’zlarni o’sha tayanchiga bog’lab turib mazmunni eslab 
qoladi. Bu qonuniyat matematik sonlar qatoriga ham, nasriy jumlalarga ham, 
og’zaki nutqda o’qituvchi yoki suhbatdosh aytgan iboralarga ham taalluqli bo’ladi. 
Konkret hayotiy misolda o’z xotirangizni sinab ko’ring. 
Shunisi xarakterliki, oddiy inson 10 gacha bo’lgan son yoki predmetlarni shu 
yo’l bilan eslab qolishi mumkin. Masalan, tug’ilgan kun munosabati bilan 
bozordan oladigan narsalar ro’yxatini tuzib olsangiz, unda 1, 2, 3, 4 chi va hokazo 
10-chi deb yozilgan narsalar odatda o’sha ro’yxatga qaramasangiz ham esda 
qolishi mumkin, lekin undan ortig’i – miyangizda ayqash-uyqash bo’lib ketishi 
mumkin. 
Ikkinchi – qadimgi rimlik voizlar hyech qachon o’z nutqlarida 
qog’ozdan – yozuvdan foydalanmaganlar. Ular tayyorgarlik bosqichida nutqining 
har bir mantiqiy bo’lagini o’zlari joylashgan bino yoki xonadonidagi konkret 
buyumlar, jihozlar bilan bog’lab turib esda saqlaganlar. Masalan, rimlik mashhur 
voiz 
Siseron
har safar nutq so’zlashaga tayyorlanganda, o’zining bog’ida sayr qilib 
yurib, uning har bir bo’lagini nomerlab olgan, keyin ana shu nomerlangan bo’lak 
bilan nutqining alohida qismlarini bog’lagan. Bunday mnemotexnik usulni 
amerikaliklar