Murakkab bilish jarayonlari

Xotirani rivojlantirish yo’llari 
Xotirani rivojlantirish masalasi psixologiyadagi, nafaqat psixologiyadagi, 
balki insoniyatning oldida turgan dolzarb muammodir. Ayniqsa, u yoki bu ta’lim 
maskanlarida o’qiydigan har bir o’quvchi yoki talaba uchun ham bu juda muhim 
narsa: kim eshitgan yoki ko’rgan narsasining mazmunini to’la eslab qolib, keyin 
sheriklari yoki o’qtuvchisini lol qilishni xohlamaydi deysiz? Shuning uchun ham 
ushbu mavzuda amaliy jihatdan ma’qul va mumkin bo’lgan ayrim tavsiyalarga 
e’tiborni qaratamiz. 

---

Ko’pchilik psixologlar va amaliyotchilar inson xotirasini kitoblar javoniga 
o’xshatishadi. Agar shu javonda kitoblar tartib bilan joy-joyiga qo’yilgan va Siz 
vaqti-vaqti bilan ularni orasiga “tashrif” buyurib tursangiz, qaysi kitob qayerda 
turganini yaxshi bilasiz. Xotira ham shunday. Agar Siz muntazam o’z 
qobiliyatlaringizni o’stirish ustida ishlasangiz, u yoki bu qiziqtirgan mavzu 
bo’yicha turli kitoblarni o’qib, ularni ma’lum tartibda qaytarib tursangiz, esda 
saqlash va esga tushirish qobiliyatingiz o’sib boraveradi.
Ikkinchi muhim amaliy qoida – bu o’qigan, eshitgan yoki ko’rgan 
narsangizning mohiyatini anglashga harakat qilishingiz lozim. Chunki 
tushunmagan narsangiz qayta-qayta o’qisangiz ham esda yaxshi qolmaydi. 
Masalan, ingliz tilidan “topiklar”ni o’qituvchi so’raganda aytib berish uchun 
yodlagan bo’lsangiz, u tezda xotirangizdan o’chib ketadi. Agar uni amaliy biror 
ish-faoliyatingiz bilan bog’lab, qiynalib bo’lsa ham ovoz chiqarib mashq qilsangiz, 
u anchagacha yoddan chiqmaydi. 
O’zlashtirilish lozim bo’lgan ma’lumotning xotirada saqlanishini amerikalik 
psixolog 
Virjiniya
quyidagicha tasavvur qiladi (20-rasm). Ya’ni, har qanday 
ma’lumot bizning bevosita tashki olamni sezish organlarimizga ta’sir qiladi, lekin 
ular qisqa muddatli xotirada ham qolmasligi mumkin. 
Masalan, yo’lda ketayotganingizda bargning shivirlashi yoki yo’l yoqasidagi 
daraxtda sayragan qushning tovushi sizning qulog’ingizga ta’sir qiladi, lekin 
xotiradan o’sha zahoti o’chadi, Siz bu ma’lumotni keyin ishlatmaysiz ham. Chunki 
ko’rish, eshitish, yoki sezish organlariga kelgan ma’lumot juda qisqa daqiqalar 
mobaynida, bir sekundga ham teng bo’lmagan vaqt davomida bizga ta’sir qiladi. 
Bu ma’lumot deyarli esda qolmaydi. Keyin qisqa muddatli xotira ishga tushadi, u 
ham bir necha daqiqalarda ma’lumotni ushlab tura oladi xolos. Masalan, shoshib 
ketayotganingizda o’rtog’ingiz “kechqurun telefonlashamiz”, deb sizga og’zaki 
telefon nomerini beradi. Siz uni auditoriyaga yetib borgunga qadar esda saqlab 
qolasiz, tez yozib qo’ymasangiz, keyin esdan chiqadi. 

---