Murakkab bilish jarayonlari

Idrok qilish va diqqat 
Idrokning aniqligi va samaradorligiga bevosita aloqador bo’lgan psixik 
jarayonlardan biri – 
diqqat
dir. Shuning uchun ham uyqusirab o’tirib ma’ruza 
tinglagan talabaning o’sha ma’ruza matnini idrok qilishi qay darajada bo’lishi 
mumkinligini tasavvur qilish qiyin emas. Shuning uchun ham biz diqqatimizni 
kerakli obyektda ushlash uchun, yuqorida misolda talabaning ma’ruzani to’la idrok 
qilishi uchun konspekt qilish kerakligi tavsiya etiladi. Chunki shu paytda ongimiz 
eshitayotgan so’zlarning mazmuniga qaratilgan bo’ladi. Demak, 
diqqat
– shunday 
psixik jarayonki, uning yordamida ongimiz o’zimiz uchun ahamiyatli bo’lgan 
narsalar, hodisalar, predmetlar mohiyatiga qaratiladi. Ya’ni, diqqat – ongning 
yo’nalganligini tushuntiruvchi psixik jarayondir. Gap shundaki, bizni o’rab turgan 
borliq va undagi hodisa va predmetlar dunyosi shunchalik murakkab va turfaki, biz 
ongimizni bir vaqtda ularning barchasiga birdan yo’naltira olmaymiz. Diqqat 
shuning uchun kerakki, u bizga ayni vaqtda kerak bo’lgan obyektni shu turfaning 
orasidan ajratib, uni o’rganish yoki tanishishga imkon beradi. Masalan, 
o’qituvchining savoliga javob berayotgan o’quvchini tasavvur qiling: gapirayotib, 
barmoqlari bilan daftarining qirg’og’ini hadeb buklayotganligini o’zi sezmaydi. 
O’qituvchining “Daftarni tinch qo’y”, degan tanbehdan so’nggina diqqatini o’zi 
amalga oshirayotgan harakatga yo’naltiradi. 
Hozirgi paytda reklama sohasi ham O’zbekistonda rivojlana boshlayapti. 
O’sha reklama beruvchilar xaridorlarning diqqatini u yoki bu tovarga jalb etish 
uchun uning zaruratini bizdagi tabiiy ehtiyojlarga, bizga tanish bo’lgan mashhur 
shaxslar hayotiga o’qish yoki mehnatimiz sharoitlariga bog’lashi bejiz emas. 
Chunki biz diqqatimizni bevosita o’zimizga kerak bo’lgan, muhim va ahamiyatli 
obyektlarga qaratamiz. Agar ma’ruzada o’tirib, juda qorningiz ochgan bo’lsa, 
diqqatingiz ko’proq oshxonaga yoki uyga ketaveradi, lekin darsning tugashigacha 
qolgan vaqt ham rosa chuzilayotganday tuyuladi. Bu misollar idrokimizning va 
ongli hayotimizning diqqat jarayoniga nechog’lik bog’liqligini yana bir marotaba 

---

isbotlaydi. 
Diqqatning asosan ikki xil turi farqlanadi: 
ixtiyoriy va beixtiyor 
diqqat. Agar 
ixtiyoriy diqqat shaxs ongining bevosita o’zi uchun ahamiyatli obyektlarga ataylab 
jalb etishi bo’lsa, (masalan, ma’ruzani to’la tushunish uchun talabaning urinishlari) 
beixtiyor diqqat narsa va hodisalarning mazmun va mohiyati, jozibasiga bog’liq 
tarzda ongimizning ma’lum narsalarga yo’nalganligidir. Masalan, tijorat do’konida 
mashhur aktyor kiyib rol o’ynagan ko’ylak qizlarning diqqatini beixtiyor o’ziga 
tortadi.