Muqaddima

GAZLAR ALMASHINUVI — ORGANIZM ENERGETIKASINING 
KO'RSATKIGHI (BILVOSITA KALORIMETRIYA)  
Organizmda energiya oksidlanish jarayonlari natijasida ajraladi. Bu jarayonlarda kislorod 
sarflanadi va karbonat aigidrid hosil boladi. Shuning uchun sarflangan 02 va ajralgan 
C02 miqdoriga qarab, organizmning qancha energiya sarflaganini aniqlash mumkin. Bu 
usul bevosita kalorimetriya deb ataladi. 

---

 
 
220 
 
Bilvosita  usul  bilan  energiya  almashinuvining  qaysi  darajada  kechayotganini  bilish 
uchun vaqt birligida yutilgan 02 miqdorini aniqlash bilan kifoyalanish ham mumkin. Shu 
maqsadda ochiq va yopiq respirator tizimlardan foydalaniladi. 
Yopiq  respirator  tizim  ma‘lum  -  hajmdagi  sof  kislorod  toidirilgan  spirograf  bo`lib, 
tekshiriluvchi  kishi  unday  nafas  oladi,  nafasdan  chiqqan  havo  G02  ni  yutuvchi  ishqor 
eritmasi  solingan  idishdan  o
‘
tib,  qaytib  yana  spirometrga  tushadi  Yozib  olingan 
spirogramma kislorod sarfming tezligini ko'rsatadi (56- rasm). 
56-rasm. Kislorod o
‘
zlashtirish jarayoni jadalligini yopiq tizim yordamida o
‘
rganish 
sxemasi. 
Yopiq  respirator  tizimlardan  ham  ko
‘
chma  sharoitlarda,  turli  mehnat  paytida 
foydalanib bolmaydi. 
Ochiq  respirator  tizimlar  bunday  imkoniyat  tug‘diradi.  Ularda  nafas  olish  va  nafas 
chiqarish    yo`llari  boshqa-boshqa.  Ochiq  respirator  tizimlardan  foydalanib,  energiya 
sarfini  aniqlash  usullaridan  keng  tarqalgani  —  Duglas-Xolden  usuli.  Bu  usul 
qo`llanganda quyidagi ishlar bajariladi: 
 
1.Ma‘liim 
vaqtda nafasdan chiqqan havoni yig‘ish. 
2.  Yutilgan 02 va ajralgan C02 miqdorini aniqlash. 
3Nafas koeffitsientini hisoblash. 
‗.Kislorodning  kalorik ekvivaleitini topish, 
5.  Sarflangan energiya miqdorini hisoblash. 
Yutilgan  kislorod  oqsil,  yog
‘
  va  uglevodlarning  oksidlanishiga  sarf  bo`ladi.  Shu 
moddalardan  1  g  oksidlanib,  parchalanganda  turli  miqdorda  kislorod  sarflanadi  va  turli 
miqdorda issiqlik ajralali. 1 g uglevod oksidlanganda ‗,0 kkalga yaqin issiqlik ajraladi, 
buning uchun 0,83 1 kislorod ketadi. 1 g oqsil oksidlanganda ‗,0 kkalga yaqin issiqlik 
ajraladi,  ammo  sarflangan  kislorodning  miqdori  0,97  i  ni  tashkil  qiladi.  1  g  yog` 
oksidlanganda 9,0 kkal issiqlik ajraladi va 2,03 I kislorod sarflanadi. 
Bir  gramm  uglevod,  oqsil  va  yog'ning  organizmda  oksidlanishi  natijasida  ajralgan 
energiya  miqdori  shu  moddalar  kalorimetrik  bombada  yoqilganda  ajraladigan  energiya 
miqdoridan biroz kam: yoqilganda 1 g oqsil ‗,35 kkal, 1 g uglevod ‗Д kkal va 1 g yog‘ 
9,3  kkal  ajratadi.  Organizmda  oqsil,  masalan,  oxirigacha  oksidlanmaydi.  Oqsil 
almashinuvming  qoldiq  mahsuloti  bolmish  siydikchil  yoqilganda  issiqlik  ajratishi 
mumkin  Demak,  almashinuv  natijasida  oqsillardagi  potsnsial  energiya  tola  ajralmaydi, 

---

 
 
221 
 
Bundan tashqari, iste‘mol qilingan oqsilning 92%, yog‘ning 95% va uglevodlarning 98 
%i  o
‘
zlashtiriladi. Shularni e‘tiborga olib, fiziologik tadqiqotlarda 1 g uglevod va oqsil 
‗,0 kilokaloriyadan, 1 g yog` esa 9,0 kilokaloriya ajratadi,. deb hisoblaydilar. 
Uglevodlar, yoglar va oqsillarni oksidlash uchun 1 1 kislorod sarflansa, o‗z navbatida 
5,05,‘,7‘ va ‗,‘6 kkal ajraladi. 
Organizmda  1  1  02  sarflanganda  hosil  bo`lgan  issiqlik  miqdori  kislorodning  kalorik 
ekvrvalenti,  deb  ataladi.  Kislorodning  qaysi  moddalarni  oksidlashiga  qarab,  bu 
ekvivalentning miqdori turlicha bo`lishi keltirilgan raqamlardan ko'ritiib turibdi. 
Demak,  qancha  energiya  sarflanganini  hisoblab  chiqish  uchun  organizmda  qaysi 
modda oksidlanganini bilish kerak. Buni nafas koeffitsienti ko'rsatadi.