Mundarija kirish Xom ashyo mahsulotlarining tavsifi Tayyor mahsulot tavsifi Jarayonning fizik kimyoviy asoslari Texnologik sxema bayoni Texnologik ishlab chiqarishdagi asosiy jixoz hisobi 1

2.Xom - ashyo mahsulotlarining tavsifi
Suyuq ammiak – o`ziga xos o`tkir xidli rangsiz suyuqlik . Kimyoviy formulasi NH₃, molekulyar vazni 17 ga teng, atmosfera bosimida - 33⁰C temeraturada qaynaydi, zichligi 681 kg/m³ ga teng. Suyuq ammiak sifatiga bo`lgan talablar Davlat standarti GOST i (6221-90) bilan belgilanadi.

№	Meyorlanadigan moddalar tarkibi.	Sifat markalari uchun meyorlar.
1A	Ammiak vazni,% xisobida.	A	Ak	V
		99,9	99,6	99,6
2B	Suv vazni, % xisobida	-	0,2-0,4	0,2-0,4
3V	Yog` vazni kg/dm^3 ko` emas	2,0	2.0	8,0
4G	Temir vazni mg/dm^3-dan ko`p emas.	1,0	1,0	2.0

Gazsimon ammiak, suyuq ammiak bug`langanda hosil bo`ladi. Normal sharoitdagi zichligi 0,77 kg/m³ ga teng . Suvda juda yaxshi eriydi. Havo bilan aralashuvida yonadi va ko`k rangli olov hosil qiladi.
Ammiak toksinli va shiliq ardalarga. Nafas olish yo`llarini va ko`zlarni ardalariga zararli taxsir ko`rsatadi. hayot uchun o`ta xafli miqdori 350-700 mg/m<sup>3</sup>, suyuq ammiak ta`sirida teri kuyadi. Ishlab chiqarish xonalari va ishchi xona havosida oxirgi darajagacha mumkin bo`lgan konsentrasiya 20 mg/m<sup>3</sup> ga teng, sanoat korxonalari xududida esa 7 mg/m<sup>3</sup> ga teng. Havo bilan aralashmada ortlash chegarasi 15-28% ni tashkil etadi.
Ammiak sintezini amalga oshirish reaksiyasi issiqlik ajralishi bilan boradi.
N<sub>2</sub> + 3H<sub>2</sub> = 2NH<sub>3</sub> + Q (1)
Le-Shetele rinsiiga asosan mahsulotni chiqishi bosimini ortishi va temeraturani asayishiga bog`liqdir. Buni quyidagi jadvallardan ko`rish mumkin.
Bosim 300 Pa bo`lganda ammiak konsentrasiyasini muvozanati.

Temeratura 0 C	Ammiak konsentratsiyasi muvozanati %	Temeratura 0 C	Ammiak konsentratsiyasi muvozanati %
300	70,96	500	26,44
350	59,72	550	19,13
400	47,00	600	15,77
450	35,12

Har xil temeratura va bosimi 300 Pa bo`lganda berilgan aralashmada ammiak konsentratsiya muvozanati inert gan konsentratsiyasiga bog`liqligi.

Inert gaz konsentaratsiyasi 1mol	Ammiak konsentaratsiyasi muvozanati.% (mol). Quyidagi temeraturada.
	400	450	500	550	600
0,05	42,5	32,4	24,0	17,3	12,5
0,10	38,5	29,4	21,6	15,7	11,3
0,20	31,4	23,9	17,7	12,8	9,2

Ammiak sintezida ishlatiladigan katalizatorlar
Ammiak sintezida temir katalizatorlar keng ishlatiladi.
Katalizatorlar 2 xil tida:
* strukturlovchi - Al₂0₃, Mg0, Si0₂
* modifikasiyalovchi - K₂O, SaO.
Bu esa otimal miqdorda romotorlr bo`lganda katalizatorlarni aktivlik yuzasi
oshadi.
-ammiak bug`latkichdagi suyuq ammiak xajmi va bosimi talab etilgan meyorda bo`lsa- sintez kolonnasidan chiqayotgan suyuq ammiak miqdori shuncha ko`p bo`ladi.
Ammiak- odatdagi sharoitda o`ziga xos o`tkir xidli rangsiz gaz bo`lib, havodan deyarli yengil. Bosim oshirilganda yoki sovitilganda u osongina rangsiz suyuqlikka aylanadi. Ammiak suvda yaxshi eriydi 20⁰C haroratda 1 litr suvda 700 xajmga yaqin ammiak eriydi. Ammiakning konsentrlangan eritmasida 25% am- miak bo`lib zichligi 0,91g/sm³ ga teng. Ammiakning suvdagi eritmasi novshadil spirt deb ham ataladi. Ammiak kimyoviy jihatdan ancha aktiv eritmadir. Reaksiyada qaytaruvchi xossalarini ham namoyon qiladi.
3. Tayyor mahsulot tavsifi
Qishloq xo`jaligida qo`llaniladigan mineral o`g`itlar ichida azotli o`g`itlar o`simliklarni rivojlanishida katta o`rin tutadi. Azotli o`g`it-larga, ammoniy nitrat [NH₄NO₃], karbamid [CO(NH₂)₂], ammoniy sulfat [СO₄(NH₄)₂], ammoniy gidroksidi [NH₄OH] va boshqa o`g`itlar misol bo`la oladi.
Bizning tabiiy sharoitimizda azotli o`g`itlar ichida keng qo`llaniladigan o`g`itlar ammoniyli selitra va karbamiddir. Ammoniyli selitra [NH₄NO₃] – rangsiz kristall modda bo`lib, tarkibida 60% kislorod, 5% vodorod, 35% azotdan iborat bo`lgan, donador holidagi tuzdir, suvda yaxshi eriydi. Masalan, 100⁰С haroratda 1 kg suvda 10 kg dan ko` ammoniyli selitra eriydi. Shuningdek, havodagi namlikni tez tortib olib, qo`llash uchun noqulaylik tug`diradi. Gigroskorligi yuqori bo`lganligi uchun, havo nisbiy namligi 60% dan ortganda o`z-o`zidan namlanadi.
Mahsulotlarni gigraskopikligini kamaytirish va saqlash muddatini oshirish uchun turli xil usullardan foydalaniladi:
-yirik kristall holatida ishlab chiqariladi (ammoniyli selitrasi uchun; A- markasi 1-3mm li 93% gacha; V-markasi 1-4 mm li 4% dan oshmasligi kerak).
-ammoniyli selitra suyuqlanmasini donadorlash minorasiga bergunga qadar, uning tarkibiga turli xil qo`shimchalar; masalan, magnezial qo`shimchalar ( asosiy moddasi-magniy nitrat Mg(NO₃)₂ ), ammoniy sulfat (NH₄)₂SO₄, fosforit kukuni eritmasi va boshqalar qo`shiladi.
-donador selitra yuzasi gidrofob plyonkalar hosil qiluvchi sirt aktiv (AV) moddalar masalan, suyuq arafin, yog`, neft va boshqalar bilan qayta ishlanadi;
-donalar sirtiga kam gigroskopik moddalar–diatomit, kaolin, vermi- kulitlar purkaladi.
-tayyor mahsulot germetik polietilen yoki qog`oz qoplarda saqlanadi.
Ammoniyli selitra portlash xususiyatiga ega. Uning portlash xususiyatini tezlashishga mineral kislotalar, tez oksidlanadigan organik moddalar, kukun holatidagi metallar va boshqalar ta`sir qiladi. Isitishning boshlanish davrida ya`ni, 110<sup>0</sup>S haroratda selitra endotermik parchalanadi:
NH<sub>4</sub>NO<sub>3</sub> = NH<sub>3</sub> + HNO<sub>3</sub> -174,4 kj
Eritmada nitrat kislotasi bo`lsa, selitrani parchalanishi avtokatalitik holatda bo`ladi. 200-270<sup>0</sup>S haroratda ekzotermik parchalanadi:
NH<sub>4</sub>NO<sub>3</sub> = N<sub>2</sub>O + H<sub>2</sub>O + 36,8 kDj
Xlor ioni selitrani rarchalanishiga kuchli ta`sir qiladi. 220-230⁰С haroratda xlor (Cl^-) ioni ta`sirida gaz holatiga o`tadi. 400-500 ⁰С haroratda selitrani tez qizdirsak, parchalanish portlash bilan boradi:
NH₄NO₃ = N₂ +2H₂O +0,5O₂ +118 kj
Ammoniyli selitrasi ammiak sintez qilingunga qadar nitratli tuzlardan olinar edi. Ammiak sintez qilingandan so`ng, ammiak va nitrat kislotasidan olina boshlandi:
NH<sub>3</sub> + HNO<sub>3</sub> =NH<sub>4</sub>NO<sub>3</sub> +144,9 kJ
Ammoniyli selitrani olish, nitrat kislotasini ammiak bilan neytaralanish reaksiyasiga asoslangan
Amalda bu reaksiya qaytmas ekzotermik reaksiya bo`lib, qo`shimcha mahsulotlar hosil bo`lmaydi. Neytrallanish jarayonida juda katta issiqlik ajralib chiqadi. Jarayonning issiqlik effekti nitrat kislota konsentrasiyasi va reagentlar harorati orqali aniqlanadi:
Gess qonuniga asosan standart holatlarda toza moddalarning issiqlik effekti quyidagilarga teng:
368075 – 177344 – 45795 = 144936 Dj\mol
Reaktsiya natijasida ajralib chiqayotgan issiqlik miqdori dastlabki nitrat kislotasining konsentrasiyasiga bog`liq. Kislota konsentrasiyasi kam bo`lsa, shuncha kam issiqlik ajralib chiqadi. Ammoniyli selitra qishloq xo`jaligida o`g`it sifatida ishlatilishi bilan bir qatorda, texnikada ortlovchi moddalar tayyorlashda (ammonal–alyuminiy kukuni, ko`mirdan iborat) ishlatiladi.