Mundarija kirish

 

 

---

Xulosa. 

Xulosa sifatida shuni qayd etish mumkinki, Qoraqalpog`iston Respublikasi va 

Xorazm  viloyati  hududlarida  O`zbekistonning  boshqa  hududlariga  nisbatan  

shaharlar  kamroq.  Bu  hudud    shaharlari  toponomiyasida  joylashgan  geografik 

o`rnidan  kelib  chiqqan  holda  shu  nom  bilan  atalgan  shaharlar  ko`proq  uchraydi. 

Shuningdek,  Qoraqolpog`iston  Respublikasi  va  Xorazm  viloyati  hududlaridagi  

shaharlar  toponomiyasida  turli  urug`lar  nomi  bilan  ataluvchi  shaharlar  mavjud.       

Shuni  alohida  qayd  etish  mumkinki,  O`zbekistonning  boshqa  hududlari    kabi 

Qoraqolpog`istion  Respublikasi  va  Xorazm  viloyati  shaharlari  toponomiyasida 

turli chalkashliklar va noaniqliklar ham ko`plab uchrab turadi. 

  O`rta  asrlarlarda  Xorazm  chеt  mamlakatlar  hamda  etnomadaniy  hududlar 

bilan  iqtisodiy  va  madaniy  aloqalarni  uzluksiz  davom  ettirdi.  Ijtimoiy-iqtisodiy 

munosabatlar  izchil  rivojlanish  yo`liga  o`tdi.  Qudratli  va  iqtisodiy  jihatdan 

rivojlangan    Xorazm    Chingizxon    va    uning    vorislari    davrida    ancha  talafot 

ko`rdi.  

  Yozma  manbalarda  qayd  qilingan  va  ko`hna  shaharlarda  olib  borilgan 

arxеologik  tadqiqotlar  natijasida  qo`lga  kiritilgan  hunarmandchilik  buyumlari, 

tеmirchilik  mahsulotlari,  sopol,  tosh,  chinni  idishlar,  mis,  kumush,  oltin  tangalar 

o`rta  asrlar  davrida  vohada  ishlab  chiqarish  bilan  bir  qatorda,  savdo-sotiq 

munosabatlarining yuqori  darajada rivojlanganligidan  dalolat  bеradi.  

  Arab  gеografi  al-Maqdisiy,  arab-fors  mualliflari  Yoqut  al-Hamaviy,  al-

Qurayshiy,  Zakariyo  al-Qazviniy,  Ibn  Battuta,  al-Birzali,  an-Nuvayriy,  al-

Umariylar  O`rta  Osiyo  shaharlarining  Chingiz  bosqinidan  oldin  va  undan  keyingi 

ahvolini    qiyosiy  o`rganganlar  va  shaharlarning  ko`rinishi,  iqtisodiy  salohiyati 

to`g`risida ma‟lumotlar bеrganlar.  

  Arxеologik,  manbashunoslik  va  tarixshunoslik  ma‟lumotlarini  o`rganish 

asosida to`plangan noyob ma‟lumotlarni izchil va muntazam ilmiy tahlil qilish va 

umumlashtirish  yo`li  bilan  mazkur  mavzuga  oid  quyidagicha  tеgishli  ilmiy 

xulosalarga kеlindi: 

    XI–XIII asr boshlarida Markaziy Osiyo tarixida kеchgan siyosiy jarayonlar 

---

–  markazlashgan  Xorazmshohlar-Anushtеginiylar  davlatining  vujudga  kеlishi, 

sulola  vakillari  tomonidan  qadimdan  hunarmandchilik  salohiyati  rivojlangan 

Movarounnahr,  Mang`ishloq,  Janubiy  Qozog`iston,  Eron,  Ozarbayjon,  Iroq  kabi 

boy  hududlarning  mamlakat  tarkibiga  qo`shib  olinishi  nafaqat  siyosiy 

barqororlikning  ta‟minlanishiga,  balki  hunarmandchilik  va  savdo-sotiqning 

rivojiga ham katta  ta‟sir  ko`rsatgan  jarayon  bo`lgan.  

    Urbanizatsiya  jarayonlarining  o`sishi  tufayli  aholi  zich  joylashgan 

hududlarda  hunarmandchilikning  yangi  o`choqlari  shakllandi.  Shaharsozlik 

madaniyati  yangi  hududlarga  –  Ustyurt  qirlari  bo`ylab,  g`arbiy  chеkka  tumanlar 

Shimoliy Davdon, Daryoliqko`l bo`ylariga tarqaldi.  

   Xorazm  qishloq,manzilgohlari  va  turar  joylarini  afrig`iylar  davri,  ya‟ni 

birinchi  ming  yillikdagi  tarixini  o`rganish  natijasida  yer  egaligi  va  mulkchilik 

evolutsiyasini,  xorazmliklarning  me‟morchilik  va  binokorlik  texnikasining  teran 

ildizlarini  aniqlash  imkoniga  ega  bo`ldik.  Shunisi  qiziqki,  qishloq  turar  joylarini 

rejalashtirishning  deyarli  ming  yildan  ortiq  davr  moboynida  barqaror  saqlanib 

hozirgacha  yetib  kelishi  oila  shakllarining,  ko`p  kishilik  oila  jamoalarini  va 

mahallachilik  an‟analarining  evolutsiyasi  etnogenetik  jarayonlarning  davlatchilik 

bilan bog`liq ekanligini aniq isbotlab beradi. 

  Mazkur  jarayon  juda  keng  hududga  tarqalgan  ko`p  asrlik  madaniy-

ma‟naviy  umumiylikdagina  emas,  balki  aholining  etnik  birligida  ham  o`z  izini 

qoldirgan. Buyuk sharqshunos olim V.V  Bartold VIII asrdagi Xorazmni nazarda 

tutgan  holda  shunday  deb  yozgan  edi:  “Arablar  bu  yerda  atrofdagi  viloyat 

aholisidan  kiyim-kechagi  bilan  ajralib  turuvchi  hamda  boshqalarga  tushunarli 

bo`lmagan  va  yozma  hujjatlarda  ham  ishlatiladigan  alohida  tilda  gaplashuvchi 

o`ziga xos aholiga duch keldilar”. 

Bunday  o`ziga  xoslik  Xorazm  davlati  tizimida  ham  o`z  ifodasini  topgan  va 

rasmiy  hujjatlar  ham  badiiy  ijod  namunalari  mahalliy  tilda  yozilganligi  bilan 

namoyon bo`lgan. 

   Mo`g`ul  istilosi  arafasida  Xorazmda  shahar  madaniyati  gurkirab  o`sgan. 

Yozma manbalar ham, arxeologik qazishlar ham bundan dalolat beradi. Urganch, 

---

Xiva  kabi  yirik  shaharlarda  yangi  me‟moriy  inshoatlar  qad  ko`targan,  yangi 

masjid  va  madrasalar  qurilgan,  karvonsaroylar  barpo  etilgan,  qal‟a  devorlari 

ta‟mirlangan. Ammo, tadqiqotchilar qayd qilganidek, butun O`rta Osiyodagi kabi, 

Xorazmda ham VII-XII asrlarda shaharlar yangilarini qurish hisobiga emas, balki 

asosan  eskilarini  tiklash  hisobiga  rivojlandi.  XI-XII  asrlarda  voha  sarhadlarida 

qal‟alar jadal qurilganligi, yangi shaharlar bunyod qilinganligi arxeologik jihatdan 

qayd  etilgan.  Biroq,  yangi  shaharlar  maydoni  katta  bo`lmagan”.  Shunday 

bo`lsada, arxeologlarning so`nngi tadqiqotlaridan ma‟lum bo`lishicha, bu qal‟alar 

atrofida  kamida  1-1,5  km  kenglikda  hovli  joylar  qurilgan,  ular  alebastr  va  sirli 

koshin  bilan  bezatilgan.  Oltin  O`rda  xonligi  davrida  yangi  qal‟alar, 

karvonsaroylar va shahar atrofidagi turar joylar  ancha  jadallik  bilan  qurilgan. 

   Eng  muhimi,  mahalliy  arxеolog,  etnograf  va  tarixchi  mutaxassislarning 

yangi  avlodini  yеtishtirib  chiqarishga  asosiy  e‟tiborni  qaratish  O`rta  Osiyo, 

xususan,  Xorazm  tarixi  bilan  bog`liq  ilmiy  muammolarni  muvaffaqiyatli  hal 

etishning garovi hisoblanadi. 

Mavzuni o‟rganish asosida quyidagi xulosalarga kelindi: 

1.Xorazm  tarixini    toponimik  materiallar  asosida  o‟rganish,  o„quvchilarda 

mustaqil  fikrlash  va  ilmiy  tahlil  ko„nikmasini  shakllantirish,  shuningdek,  o„z 

Vataniga  va  tarixiga  muhabbat  tuyg„ularini  mustahkamlash  uchun  katta  imkoniyat 

beradi. 

2.  Joy  nomlari  ayrim  hududda  yashovchi  aholining  tarixi,  urf-odatlari, 

ijtimoiy  taraqqiyot  usullari  va  dunyoqarashi,  shuningdek,  xalq  tili  va  sheva 

xususiyatlarini uning qadimgi izldarini ma‟lum mahalliy nomlarni, tarix, geografiya, 

ona tili va adabiyoti darslarida samarali qo„llash mumkin. 

3.Toponimlarning ma‟lum ob‟ekt bilan bog„langanligi shu joyning geografik 

xususiyati  haqida  xulosa  qilishga  imkon  beradi.  Nomlarning  ma‟nosini  bilash 

o„quvchining eslab qolishi va xarita bilan ishlashlari uchun muhim manba ekanligini 

belgilaydi. 

4.Toponimlardan  foydalanish  Xorazm  joy    nomlarning  kelib  chiqishi  va 

ma‟nosi  haqidagi  turli  xil  arenalarni  keltirish  va  nomning  asl  mazmuni  bo„yicha 

---

ilmiy-tahliliy 

ma‟lumotlar  bilan  o„quvchilarni  tanishtirish  ularda  tahlil 

ko„nikmalarini  rivojlantirishga  ko„maklashadi,  so„z  yasalishi  haqida  dastlabki 

ma‟lumot oladi. Natijada o„quvchi har bir so„z va iboraga o„ylanib qaraydi, uning 

mazmunini bilishga qiziqadi. 

5.Tarix (o„lkashunoslik) fani yangi avlodga o„z eli, yurtining barcha jihatlari 

–  yer-suvi,  hududlari,  xalqlari,  madaniyati,  ijtimoiy  hayotini  o„rgatishga 

yo„naltirilgan.  Tarixning  barcha  manbalarida  ko„pdan-ko„p  atoqli  otlarga  duch 

kelamiz. Bunda  ham  o„qituvchi nomlarni  tarixiy-tadrijiy  qiyoslab  tushuntirsa, tarix 

(jamiyatshunoslik,  o„lkashunoslik)  va  jo„g„rofiy  fanlarini  o„qitishda  umuman, 

fanlararo aloqalari mustahkamlashgat erishadi. 

6.Toponimlarni  o„rganishning  asosiy  jarayonlaridan  biri  darsdan  tashqari 

ishlar  bo„lib,  har  qanday  fanning  natijalari  hayotga,  turmushga  bog„lanmas  ekan, 

uning  samarasi  bo„lmaydi.  Shunday  ekan,  sinfdan  tashqari  ishlarda  toponimik 

ma‟lumotlarni  berish  fan  to„garaklari,  suhbatlar,  tanlovlar  o„tkazish,  toponimik 

ma‟lumotlar  to„plash  savollar  majmuini  tayyorlash,  nomlarning  “Qizil  kitobi”ni 

tuzish  va  yurgizish  bo„yicha  tavsiyalar,  qo„llanmalar  tayyorlash  maqsadga 

muvofiqdir. 

7.Xorazm tarixini  toponimlar asosida o„rganishda darsdan  tashqari ishlarni 

tashkil qilishda ham muxim manbadir. Ayniqsa, toponimik to„garaklari. Toponimik 

o„yinlar,  ushbu  soha  bo„yicha  o„quvchilar  ilmiy  anjumanlarini  tashkil  qilish 

yoshlarda  katta  qiziqish  uyg„otadi.  Darsda  o„tilgan  mavzularni  mustahkamlash, 

rivojlantirish uchun muhim tadbirlardir. 

8.Toponimik  materialdan  ta‟lim  jarayonida  foydalanish  o„qituvchining 

tayyorgarligini  talab  qiladi.  Onomastik  bilimga  ega  bo„lgan  o„qituvchi  bu 

ma‟lumotlardan  samarali  foydalana  oladi.  Shuning  uchun  Oliy  o„kuv  yurtlarining 

filologiya,  tarix  va  geografiya  fakultetlarida  “Toponimika”  fani  bo„yicha  maxsus 

kurslar joriy qilish lozim. 

9.Darsdan    tashqari  ishlar  ta‟lim  jarayonining  muhim  va  ajralmas  qismidir. 

Shuning  uchun  mamlakatimizda  ushbu  soha  bo„yicha  o„quv  qo„llanmalari  va 

tavsiyalar yaralishi zarur 

---