Mundarija kirish

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                      

78

Дўсимов.З. Хоразм топонимлари, -Тошкент:. “Фан”, 1985, 25-бет. 

79

Муҳаммаджонов  А,  Об  этимологии  ”Хива”  и  гидронима  “Палваняп”.,  Ўзбекистонда  ижтимоий  фанлар, 

1997, 7-8 сон, 9-13-бет.  

---

 

2.2.  Xorazm  o’rta  asrlar  aholi  manzillari  toponomikasining  Xorazm 

tarixini o’rganishdagi o’rni. 

Xorazm  o‟rta  asrlar  aholi  manzillari  toponomikasini  o‟rganishda  etno-

antropotoponimlarga  bo‟lib  o‟rganish  maqsadga  muvofiqdir.  Etnotoponimlar  juda 

uzoq  davrning  mahsuli  bo„lib,  bir  necha  asrlardan  beri  saqlanib  kelmoqda. 

O‟zbekiston  hududida  shu  kungacha  juda  ko„plab  qabila  va  xalq  nomlari  saqlanib 

qolgan. H.Hasanov keltirgan quyidagi nomlar bunga misoldir. 

 

Andi              Mang„it             Turk            Qiyot 

 

Arab              Mochoy             Uyg„ur        Qipchoq 

 

Axtachi           Ming                Uyshon        Qirq 

 

Baliqchi          Mitan                Xitoy           Qurama 

 

Barlos            Mo„g„ul             Chandir        Qo„ng„irot

80

  

 

Bayot             Nazarbek           Chimboy 

 

Do„rmon         Nayman            Yuz 

 

Jaloyir            Nukus               Urchin 

 

Kenagas          Olot                  Qangli 

 

Kerovchi        Ochamoyli         Qarluq 

 

Kushon          Sayot                 Qatag„on 

 

Laqay              Sirg„ali             Qashqa      

Bulardan  tashqari  qozoq  va  turkman  xalqlarining  urug„lari  nomi  bilan 

ataluvchi nomlar ham ko„plab uchraydi. Bu faqat o„zbek xalqining qozoq va turkman 

xalqlari bilan juda qadimlardan boshlangan tarixiy aloqasi bilan izohlanadi. 

Bu  xalqlar  qadimdayoq  siyosiy  va  iqtisodiy  munosabatlarda  bir-biri  bilan 

bog„liq  bo„lgan.  Shuning  uchun  ham  qozoq,  turkman  xalqlari  tarixini  o„zbek  xalqi 

tarixi bilan ajralmas holda o„rganmoq kerak. 

Etnotoponimlarni  tekshirar  ekanmiz,  etnik  nomlarning  atalish  usullari  va 

prinsiplari, shuningdek ularning toponimlarga munosabati masalasiga tio„xtali o„tish 

lozim. 

                                      

80

 Ҳ.Ҳасанов, Ўрта Осиѐ жой номлари тарихидан. 10-бет. 

---

Ayrim tadqiqotchilarning ta‟kidlashicha, qabilaning nomi, chamasi ko„pincha 

tasodifiy  suratda  paydo  bo„lgan,  ongli  suratda  tanlab  nom  qo„yish  kamroq  bo„lgan: 

qabilaning o„ziga bergan nomi boshqacha bo„lgani holda qo„shni qabilalar tomonidan 

mazkur qabilaga berilgan nom bora-bora uning doimiy nomi bo„lib qolar edi, bunday 

hodisalar ko„p bo„lib turgan. 

Demak,  qabillar  nomi  mazkur  qabilaga  xos  xususiyatlar  asosida  vujudga 

kelgan. 

Qabilaga nom berishda avvalo shu qabila vakillarining soni, ya‟ni ko„p yoki 

kamligi asosiy omillardan biri bo„lgan. Shuning uchun ham ko„pgina nomlar sanoq 

sonlar  bilan  ifodalangan:  Ming,  yuz,  qirq,  to„qson.  Shuningdek,  mo„g„ul  tilidan 

kirgan  etnonimlar  ham  sonlar  bilan  ifodalangan.  Mang„it  (Myangaat  -  ming); 

Do„rman (do„rba - to„rt), Nayman (nayma - sakkiz) va boshqalar. 

Qabilanlarning  nomlanishida  yana  bir  xarakterli  xususiyat  shuki,  nomlar 

ko„pincha  boshqa  biror  qabila  yoki  urug„  tomonidan  beriladi.  Qabila  nomlari  asta-

sekin  o„sha  qabilalar  mazkur  qabila  yashagan  joyni  shu  qabila  nomi  bilan  atay 

boshlaydi. Keyinchalik qabila nomi joy nomiga aylanib qoladi. 

Demak,  qabila  nomi  joy  nomidan  oldin  paydo  buladi.  Etnotoponimlar  shu 

nom  bilan  ataluvchi  xalq  yashayotgan  yoki  yashab  ketgan  hududdagina  paydo 

bo„ladi. 

Xullas,  O‟zbekiston  toponimiyasida  etnotoponimlar  asosiy  o„rinni  egallaydi 

va joy nomlarining ma‟lum bir qatlamini tashkil etadi. 

Xorazm  etnotoponimlari  asosida  yotgan  so„zlar  lisoniy  jihatdan  tahlil 

qilinganda,  ular  etnolingvistik  jihatdan  eroniy  (qadimgi  sug„d,  fors-tojik, 

xorazmiy-fors),  turkiy,  arab  va  mo„g„ul  tillariga  masubligi  ayon  bo„ladi.  Shuning 

uchun  biz  ularni  tarixiy  jihatdan  tekshirishga  va  ayrim  etnotoponimlarni  tarkibini 

o„rganishga xarakat qildik.  

Agar  siyosiy  tariximizni  ko„zdan  kechiradigan  bo„lsak,  o„tgan  davrlarda 

turli bosqinchilar xarbiy yurishlar qilishgani va bosib olib o„z tili va madaniyatini 

singdirishga  xarakat  qilganliklarini  kuzatishimiz  mumkin  bo„ladi.    O‟zbek  tiliga 

qadimgi  davrlarda  fors-tojik  tili,  O‟rta  Osiyo  arablar  tomonidan  fath  etilgandan 

---

keyingi  davrda  (VIII-IX  asrlar)  arab  tili,  keyinchalik  mo„g„ullar  xukmronligi 

davrida  (XIII-XIV  asrlar)  mo„g„ul  tili  o„zining  sezilarli  ta‟sirini  o„tkazgan. 

 

Demak,  mana  shunday  halqlarni  tillari  qorishishi  Xorazm  toponimiyasida 

ham  o„z  izini  qoldirgan.  Shu  sababli  ham  bu  yerdagi  etnotoponimlar  tarixiy-

etimologik jihatdan turli tillarga mansubdir.  

Xorazm  toponimiyasida  kelib  chiqishiga  ko„ra  turkiy  hamda  mo„g„ul 

tillariga  mansub  bo„lgan  etnotoponimlar  salmoqli  o„rin  tutadi.  Ularning  ayrimlari 

haqida to„xtalib o„tamiz. 

Arg„in  etnotoponimi.  Arg„in  ham  turkiy  qabilalaridan  biri  hisoblanadi. 

Xorazm viloyatining Gurlan tumanida Arg„in deb ataluvchi qishloq mavjud.  

Arg„in  etnonimi,  ko„pgina  manbalarda  arg„u  tarzinda  uchraydi.  Arg„u 

so„zini  Maxmud  Qoshg„ariyning  “Devoni  lug„at-ul  turk”  asarida  uch  ma‟nosi 

keltiradi. Arg„u – qabila urug„ nomi; arg„u – ikki tog„ orasi, Tiroz va Balasog„un 

orasidagi  shahar  nomi.  Chunki  u  ikki  tog„  orasidadir;  arg„un  uzunligi  yarim  gaz 

keladigan sichqon jinsidagi bir jonivor, devor yoriqlaridan chumchuqlarni ovlaydi, 

qo„yga  otilsa  go„shtini  sarg„aytiradi,  uyqudagi  odamga  otilsa,  u  kishining  siydigi 

tutiladi, deb izohlangan

81

.  

A.Abdurahmonovnnig  fikricha,  bu  etnonim  ikki  qismdan  tashkil  topgan: 

ar+g„in. Ar o„zagidan bir necha ma‟nodagi so„zlar tarqalgan

82

.  A.Abdurahmonov 

ar so„zining ikkinchi, ya‟ni “qarama-qarshi tomon”, “ort tomon”, “orqa” ma‟nolari 

arg„in etnonimining etimoniga yaqin kelishini aytadi. Etnonimning ikkinchi qismi 

ma‟nosini  izohlashda,  mo„g„ul,  qalmoq  tillarida  “odam”,  “kishi”  ma‟nolarini 

anglatuvchi “xun” so„ziga ham asoslanadi.  

S.Kenesbayev  bilan  T.Jonuzoqovlarning  tadqiqotlarida  ham  arg„in 

etnotoponimining 

etimonini 

quyidagicha 

talqin 

qiladi: 

arqag„unto„da, olomon, yig„indi” kabi ma‟nolarni anglatgan.  

Demak,  arg„un  etnotoponimining  o„zagi  ar  emas,  balki  arg„udir.  Arg„in 

                                      

81

Қошғарий М. “Девону луғат ул турк”, 3-том, -Тошкент:. “Фан”, 1963, 142-148 бет. 

82

Абдураҳмонов А. Қозакстон этнотопонимикаси, А:. “Филм”, 1979, 94 бет. 

---

etnonimi  “qabila  birlashuvi”,  “qabila  ittifoqi”,  “ko„p  qabila”  kabi  ma‟nolarni 

bildiradi.  Qishloq  nomidan  kelib  chiqib  aytadigan  bo„lsak,  bu  joyda  bir  necha 

urug„ yoki qabilalar birlashganligidan dalolat beradi. 

Alchin  (Olchin)  etnotoponimi.  Xorazmda  Alchin  elati  (Xonqa),  Alchin 

ovuli  va  Alchinburga  (Gurlan),  Alchinko„l  (Shovot)  kabi  nomlar  mavjud.  Bu 

etnotoponimlarga  asos  bo„lgan  so„z  aslida  urug„  nomi  bo„lganligi  aniq.  Olchin 

so„zining  etimoni  tadqiqotchilar  tamonidan  turlicha  izohlangan.  Bu  borada 

Yu.Zuyev fikricha, boma, xela so„zlarini alat, ala-at (olot, ola ot), deb tushuntiradi. 

Qadimgi matnda “bu elda yilqining bari ola, shuning uchun xalq oti ham shundan 

olingan” deb ko„rsatilgan. 

Demak,  Yu.Zuyev  alachin//alchin  etnonimining  etimonini  ala  (ola)  + 

“chin” (mo„g„ulcha shaxs bildiruvchi affiks) deb izohlaydi.  

S.Kenesbayev  bilan  T.Jonuzoqovlarning  fikricha,  qadimgi  qabila  nomi 

alazon ikki mustaqil lisoniy o„zakdan tashkil topgan: ala + zon. Ala so„zi ko„pgina 

turkiy  tillarda  “katta”,  “ulkan”,  “buyuk”  ma‟nolarida  uchraydi.  Etnonimning 

ikkinchi qismi hisoblangan zon so„zi esa mo„g„ul, tungus-manchjur va shuningdek, 

turkiy tillarda “xalq”, “qabila”, ma‟nolarini anglatadi

83

.  

Demak,  olchin  “katta  qabila”,  “qabilalar  uyushmasi”  ma‟nolarini 

bildiruvchi etnik atamadir. Bundan chiqdi, Shovot tumanida joylashgan Alchinko„l 

etnotoponimi ma‟nosi ko„l yoqasidagi katta qabila ekanligini anglatadi. 

Qo„ng„irot 

etnotoponimi. 

Xorazmda 

Qo„ng„irat 

(Yangibozor), 

Shirinqo„ng„irat (Gurlan), Qo„ng„iratla: yan (Xazorasp) kabi joy nomlari uchraydi.  

Turkiy  filologiyada  bu  etnonimnnig  etimologiyasi  haqida  turli  xil 

mulohazalar  bildiriladi.  Xususan,  Z.  Navshirvonov  bu  so„zni  ikki  qismga  ajratib 

izohlaydi:  qong„ur-“kulrang,  to„q  jigarrang”  ma‟nosini  ifodalasa,  -at  mo„g„ulcha 

ko„plik affiksi deb qaraladi.  

A.Abdurahmonov  Qo„ng„irot  urug„ining  kelib  chiqishini  shu  qavmga 

mansub  suvoriylarning  qo„g„ir  otga  minib  jang  maydoniga    chiqishlari  bilan 

bog„liq bo„lsa kerak, deb faraz qiladi. Chunki o„tmishda har bir qabilaga mansub 

                                      

83

Кенесбоев С, Жумузоқов Т. О лексических пластах онамастики казакского языка,- Баку., 1976, 83 бет. 

---

jangchilarning  maxsus  xarbiy  libosi  bo„lmaganligi  sababli,  ularni  boshqa  jamoa 

askarlaridan farqlash uchun bir xil rangli otga mindirib janga kiritish rasm bo„lgan. 

Bundan  tashqari  ayrim  sardorlar  o„z  askarlarini  dushman  jangchilaridan  ajratish 

uchun bir xil rangli bosh kiyimidan foydalanishgan: qizilbosh (boshiga qizil ro„mol 

tortib chiqqan) qabi atamalar shu tariqa kelib chiqqan. S.Amanjolov esa qo„ng„irot 

so„zi  sof  turkiy  o„zakdan  yasalgan  etnik  atama  bo„lib,  totemistik  qarashlar  bilan 

aloqador deb hisoblaydi. 

Qo„ng„irot  so„zi  xaqida  keltirilgan  yuqoridagi  kabi  fikrlarga  T.Nafasov 

xalq etimologiyasi deb qaraydi. U Qo„ng„irot so„zini qadimgi turkiy so„z deydi-yu, 

lekin uning  etimonini  qarg„a  ma‟nosini anglatuvchi  mo„g„ulcha  kerey  so„zi  bilan 

bog„laydi.  Uning  fikricha,  Qo„ng„irot  etnotoponimining  rang  bildiruvchi  qo„ng„ir 

so„ziga aloqasi yo„q. U  bu so„zni mo„g„ulcha xun kerey (qora qarg„a, qarg„a kishi) 

so„zlarining qo„shilmasi, ya‟ni xun + kerey + t > xunkereyt > xunkirat > qo„ng„irat 

>  qo„ng„irot  deb  izohlaydi.  So„z  oxiridagi    -t  affiksi  esa  kishilar  guruhining 

jamligini, kishilar jamoasini bildirgan

84

.  

Qo„ng„irot    etimonini  rang  yoki  qarg„a  ma‟nosini  bildiruvchi  xun  kerey 

so„zlariga  bog„liq bo„lishi mumkin, lekin, bizningcha, qo„ng„irot etimoni balkim, 

miloddan avvalgi III asrdan to milodiy III asrgacha mavjud bo„lgan Qang„ davlati 

nomi  bilan  bog„liqdir.  Ya‟ni  qo„ng„irot  asli  qang„li  +  ot  bo„lib,  ot  ko„shimchasi 

ko„plikni  anglatadi.  Ehtimol,    Qang„  davlatining  ko„p  sonli  urug„i  deganidir. 

Xorazmda  qo„ng„irot  nomi  bilan  ataluvchi  joy  nomlari  anchigina.  Shulardan  biri 

Xazorasp tumanida  joylashgan  Qo„ng„iratla:  yan  bo„lib, la:  yan  mahalliy  shevada 

tomon,  taraf  degan  ma‟noni  bildiradi.  Demak,  Qo„ng„iratla:  yan  etnotoponimi 

qo„ng„irot urug„i joylashgan tarafdir. 

Ma‟lumki,  o„zbeklarning  ajdodlari  eroniy  tilda  so„zlashuvchi  aholi  bilan 

qadimdan  birga  yonma-yon  yashab  kelgan,  ular  bilan  yaqin  madaniy-etnik 

munosabatga kirishgan. Qadimgi manbalarning guvohlik berishicha, hozirgi turkiy 

qabilalar yashab turgan joylarda ilgarilari forsiy tilda so„zlashuvchi aholi yashagan. 

Jumladan,  Xorazm  vohasi  aholisining  qadim  ajdodlari  bo„lmish  xorazmiylar  tili 

                                      

84

Нафасов Т. Ўзбекистон топонимларининг изоҳли луғати, -Тошкент:. “Ўқитувчи”, 1988, 261-262 бет.  

---

ham eroniy tillar oilasiga mansub bo„lgan. Bu tilning qoldiqlari  xudud shevalari 

leksikasi  va  toponimiyada  ham  hozirga  qadar  saqlanib  qolgan.  Jumladan, 

Xorazmda  Mitan  va  Katli  kabi  qadimgi  sug„d  tiliga  mansub  bo„lgan 

etnotoponimlar uchraydi.  

Mitan  –  qadimgi  urug„  nomi  bo„lib,  Eron  va  O‟rta  Osiy  xalqlari  tarkibida 

uchraydi.  O‟zbek  mitanlarining  aksariyati    XIX  asrning  oxiri    XX  asrning 

boshlarida Zarafshon daryosining o„rta oqimida istiqomat qilgan.  

Hozirda Xorazmda Mitan Hazoraspdagi qishloqlardan birining nomi bo„lib, 

Qo„ng„irotda  Muytan,  Gurlanda  Matanla  tarzida  uchraydi.  O‟rta  asrlarda 

Xorazmda Ardaxushmitan, Raxushmitan kabi nomlar mavjud bo„lgan. Mitan so„zi 

“qo„rg„on,  qal‟a  yoki  shahar”  kabi  ma‟nolarida  keladi.  Mitan  etnonimini 

aloqadorligini qayd etgan Z.Do„simovning aytishicha, O‟rta Osiyo toponimlaridagi 

bu element fors tilidagi maetxana “yashash joyi, uy, urug„” ma‟nosini bildiradi deb 

hisoblaydi

85

. 

O‟zbek  adabiy  tili  leksikasida  aslida  arabcha  bo„lgan  anchagina  so„zlar 

uchraydi. Arabcha so„zlarning o„zbek tilida mavjud bo„lishi o„tmishda O‟rta Osiyo 

xududining  arablar  tomonidan  fath  etilishi  va  buning  tarixiy-ijtimoiy  oqibatlari 

bilan bog„liqdir.  

Arablar  715  yilda  Xorazmni  fath  etganlar  va  har  bir  qishloqqa  o„z 

noiblarini qo„yganlar. Ana shu noiblar joylarda hukmronlik qilganlar va mahalliy 

aholi orasida islom dinini targ„ib qilganlar. Shu sababli noiblar hukmronlik qilgan 

joydagi ayrim kishilar o„zlarini arablar, xo„jalar deb ataganlar.  

Arablarning  O‟rta  Osiyoga  kirib  kelishi  toponimiyaga  unchalik  ta‟sir 

ko„rsatmagan  bo„lsa-da,  nomlar  orasida  arab  tiliga  xos  so„zlar  ham  uchraydi. 

Madir  (Xonqo),  Sheyxlar,  Saidlar  (Xazorasp),  Shexbog„i,  Xo„jalar  (Yangiariq), 

Seyitxodja kabi nomlar shular jumlasidandir.  

Bu nomlar arablar tamonidan qo„yilganmi yoki mahalliy aholining ijodimi 

ekanligi  masalasida  aniq  bir  fikr  aytish  qiyin.  Chunki  nomlar  kim  tomonidan, 

                                      

85

Дўсимов З. Историко-лингвистический анализ топонимии Хорезма: Дис. док. фил. наук. -Тошкент:. 1989, 

31-32 бет. 

---

qanday  asosda  berilganligi  unutilgan.  Shu  sababli  bu  etnotoponimlarni 

o„zlashtirilgan nomlar deb qat‟iy aytish ham qiyin. Ular arab tilidan o„zbek tiliga 

toponim-atoqli  ot  sifatida  kirib  kelmagani  aniq.  Shu  tufayli  bu  toponimlarni 

asosida mavjud bo„lgan ba‟zi lug„aviy birliklar haqida to„xtalib o„tamiz. 

Yuz/Djuz  (Yuz)  atamasining  kelib  chiqishi  haqida  ham  turli  qarashlar 

mavjud. Yuz (uz) – yirik o„zbek qabilalaridan biri.  

Etnogenez  ma‟lumotlari  yuzlarning  kelib  chiqishi  Dashti  Qipchoq 

o„zbeklari  bilan  bog„liq  ekanligidan  dalolat  beradi,  chunki  yuzlarning  tarkibidagi 

ko„pchilik  urug„  nomlari  Dashti  Qipchoqdan  XV-XVI  asrlar  davomida 

Movarounnahrga kelib joylashgan o„zbek qabilalari tarkibida ham uchraydi. 

Xorazmda bu nom bilan yuritiluvchi quyidagi toponimlar mavjud: Yuzavul 

(Yangibozor), Djuz (Xo„jayli) va h. k.  

Ayrim  tadqiqotchilarning  fikricha,  “juz”  arab  tilida  “qism,  bo„lak” 

ma‟nolarini  anglatadi.  S.Amanjolov  ham  bu  so„zni  “tananing  muayyan  bir  qismi 

yoki  bo„lagi”  ma‟nosidagi  arabcha  so„zdan  kelib  chiqqan  deb  hisoblaydi.  Bunga 

qozoqlardagi  uli  juz-katta  yoki  bosh  bo„lak,  o„rta  juz-o„rta  bo„lak,  kichi  juz-

kichkina  bo„lak  kabi  qabilalarni  misol  qilib  keltiradi.  Fikrimizcha  yuz  so„zining 

“qism, bo„lak” ma‟nolarini anglatishi to„g„riroqdir.                                                 

Xorazmdagi  Shiyx  etnotoponimi  ham  arabcha  Sejx  “keksa,  hurmatli  va 

ahloqli odam; jamoa, qabila boshlig„i; erkaklar ibodatxona boshlig„i” ma‟nosidagi 

so„zdan olingan.  

Shuningdek,  Seyit  (Sayid)  etnotoponimi  ham  arabcha  Said  “janob, 

xo„jayin” ma‟nosidagi so„zdir.  

Qayd etilgan arab elementlarining hammasi ham arablarning bosqinchiligi, 

istilosi bilan bog„liq bo„lmasligi mumkin. Ayrim so„zlar eron-arab munosabatlari 

orqali  ancha  ilgari  eron  tiliga  o„tgan  va  shu  orqali  boshqa  O‟rta  Osiyo  halqlari 

tillariga tarqalgan.  

Demak,  Xorazm  etnotoponimlari  tarkibidagi  ma‟lum  miqdorda  arabcha 

so„zlar ham mavjud bo„lib, ularning ko„pchiligi diniy tushunchalar bilan bog„liq.             

Tadqiqotlar  shuni  ko„rsatadiki,  Xorazm  etnotoponimlari  orasida  Bangi, 

---

Qaysar, Kareys, Yapon, Xitoy, Nemis kabi boshqa tillarga xos bo„lgan so„zlar va 

ular asosida yasalgan toponimlar uchraydi. Shunday qilib, Xorazm etnotoponimlari 

tarixiy-etimologik jihatdan turli tillarga mansub so„zlardan yasalgan bo„lib, o„ziga 

xos xususiyatlarga ega. Bular orasida hali qaysi tilga mansubligi aniqlanmagan bir 

qancha  so„z  va  nomlar  mavjud  bo„lib,  ularni  kengroq  va  chuqurroq  o„rganish 

Xorazm  aholisining  o„tmish  zamonlardagi  tarixiy  aloqalarini  aniqlashda,  bu 

vohada  yashovchi  xalqlar  etnogenezini  yoritishda  muhim  manba  bo„lib  xizmat 

qiladi.  

O‟lkamiz  toponimlarini  o„rganishda  Abulg„ozi  Bahodirxonning  «Shajarai 

turk» va «Shajarai tarokima» singari asarlari ham qimmatli manbalardan sanaladi. 

Ushbu  asarlarda  turkiy  qabilalarni  kelib  chiqishi  haqida  qimmatli  ma‟lumotlar 

hamda  afsona  va  rivoyatlar  mavjud.  Asarda  o„zbek  xalqi  tarkibiga  singib  ketgan 

qarluq,  uyg„ur,  qipchoq,  kirayit,  nayman,  mo„g„ul,  qo„ng„irot,  do„rmon,  bayot, 

joloyir  kabi  etnonimlarni  kelib  chiqishi  qisqa  tarzda  bayon  etilgan.  Bundan 

tashqari  bu  asarda  ayrim  toponim  va  gidronimlarni  kelib  chiqishi  tarixi  hamda 

etimologiyasi  haqida  qiziqarli  mulohazalar  bildirilgan.  Shunday  qilib,  «Devonu 

lug„otit-turk»,  «Shajarai  turk»,  «Shajarai  tarokima»,  «Boburnoma»  kabi  asarlar 

o„lkamiz  va  undan  tashqaridagi  toponimlarni  o„rganishda  qimmatli  va  qiziqarli 

ma‟lumotlarni beruvchi manbalardir. 

O‟zbekiston tarixi fanini o„qitishda etnotoponimik materialdan foydalanish 

ham dars sifatini yanada yaxshilashga ko„maklashadi. 

7-Dars  O‟zbekiston  tarixi  darsida  “Etnik  jarayonlar  va  o„zbek  xalqining 

tashkil  topishi”  deb  nomlangan  mavzuni  o„tish  jarayonida  yuyechji.  Xunni, 

xiyoniy,  qarluq,  o„g„uz,  jikil,  yag„mo  kabi  etnonimlarni  uchratishimiz  mumkin. 

yoki  bo„lmasa,  7-Dars  “Amir  Temur  davlatining  ma‟muriy  va  hududiy  tuzilishi” 

mavzusida  barlos,  arg„in,  jaloyir,  tulkichi,  duldoy.  Mo„ng„ul,  sulduz,  tug„oy, 

qipchoq,  arlot,  tatar,  tarxon  kabi  etnonimlarga  duch  kelamiz.  Ma‟lumki,  o„zbek 

xalqi tarixan ikkita yirik etnik guruh – o„g„uzlar va qipchoqlardan iboratdir. Darsda 

ularning nomi etnografiyasi haqida ma‟lumot berish ancha yaxshi samara beradi.   

---

Kishi  nomlarining  geografik  nomga  aylanishi  keng  tarqalgan  lingvistik 

hodisa bo„lib, onomastikada juda o„rin tutadi. 

Antropotoponimlar  ham  etnonimlar  singari  uzoq  davrning  mahsuli,  bu 

nomlarning ham ildizi davr xususiyati bilan bog„liqdir. 

Lekin antrotoponimlar davr o„tishi bilan o„z xarakterini o„zgartiradi. Garchi 

eskirgan  antropotoponimlar  ob‟ektining  biror  shaxsga  qarashliligini  yoki  uning 

faoliyati bilan bog„liqligini bildirsa, so„ngi davrda vujudga kelgan nomlar bugungi 

kundagi xalq ruhiyatini ifodalangan. 

Demak,  toponimlarda  ham  xalq  psixologiya,  dunyoqarashi  va  ijtimoiy 

muhit ta‟siri ma‟lum darajada aks etadi. 

Bizga  ma‟lumki,  kishi  nomlari  jamiyat  taraqqiyoti  bilan  bog„liq  holda, 

jamiyat  a‟zolarining  tabaqalanishi  mehnat  va  mahsulot  taqsimoti  mulk 

formalarining  kelib  chiqishi  va  shu  kabi  qator  faktorlar  asosida  vujudga  keladi

86

. 

chunonchi, o„zbek  tilida  qator kishi  nomlari tarkibidagi boy,  qulxon, xo„ja,  Said, 

beka so„zlari xalq hayotining turli davrlari, o„z davridagi tengsizlik, tabaqalanish, 

hokim-tobelik munosabatlarining tildagi tarixiy izlaridir. 

Aholining  ishlab  chiqarish  sharoiti  ya‟ni  xo„jalikning  qaysi  sohasi  bilan 

shug„ullanishi,  kasbi,  mashg„uloti  ham  antropotoponimlarda  aks  etgan.  Shularni 

nazarda tutib antropotoponimlarni bir necha gruppaga ajratish mumkin: 

a)Kasb-hunar  va  mashg„ulot  nomlarini  ifoda  etuvchi  toponimlar;  Ma‟lum 

hududdagi aholining yashash usulini ifodalaydi: 

Temirchilik,  Zargarlik,  Attorlik,  Kavushbozor,  Namatbozor,  Qoshiqchilik, 

Egarchi,  Taqachi,  Do„ppichi,  Sovunchi,  Kasplar,  Baliqch,  Bezchi,  Novvoy, 

Chelakchi va hokazo. 

b)  Antropotoponimlarning  katta  bir  qismi  xalqning  diniy  e‟tiqodi  bilan 

bog„liq holda vujudga kelgan: 

Hazrati Imom, Zangiota, Shayxan-Taxur (Shohontavur), Sultonim kabi. 

                                      

86

 Э.Бегматов, Антротопонимика узбекского языка, Автор.канд.диссерт. -Ташкент, 1965, стр.25.  

---

Xalqning diniy e‟tiqodi bilan bog„liq nomlar ko„pincha «buva» yoki «ota» 

komponentlari  bilan  yasalgan.  Bu  so„zlar  qo„shilgan  toponimlar  «qadamgoh» 

joylarni, shuningdek mozorlarni bildirgan: 

Abdulla buva, Oxunbuva, Polvon ota, Avliyo ota va boshqalar. 

v)  Antropotoponimlarning  boshqa  gruppasi  kishilarning  laqablari  asosida 

vujudga  kelgan.  Ma‟lumki,  uning  xarakteri,  xususiyati,  shuningdek,  antropologik 

tuzilishi qabilalarga qarab qo„yiladi: 

Bangi, Beshyomon, Qoxo„r, Avmas, (tanbal), Quyboq, (Xorazmda) kabilar. 

Bu  nomlarning  oldida  shaxs  oti  bo„lgan.  Lekin  vaqt  o„tishi  bilan  ular  tushirib 

qoldirilib, faqat laqab qolgan. 

g) Antropotoponimlarning bir qismi ma‟lum davrdagi davlat tuzilishi, shu 

vaqtdagi  mansab,  kishilarning  xon  saroyidagi  mavqei  va  shunga  o„xshash  bir 

qancha faktorlar bilan bog„liqdir: 

To„raqal‟a,  Mingboshi,  Mahram,  Hokimtepa;  Xorazmda  Otaliq,  Inoq, 

Diyvonbegi, Darg„ajam(darg„a – kema boshlig„i) kabi nomlar uchraydi. 

Demak, antropotoponimlar O‟zbekiston toponimiyasida asosiy o„rinlardan 

birini  egalllaydi  va  ular  xalq  urf-odati,  diniy  va  estetik  qarashlari  kabi  muhim 

faktorlarni o„zida aks ettiradi. 

Dovut  -  qishloq.  Xorazm  viloyati  Qo„shko„pir  tumanida.  Mahalliy  xalq 

afsonasiga ko„ra bu yerda Hazrat Dovud dafn qilingan emish. Shu sababli qishloq 

uning  nomi  bilan  D  o  v  u  t    deb  atalgan.  Qishloq  yaqinida  Dovutning  qabri  ham 

bor.  Haqiqatan  Dovud  (Bibliyada-David)  tarixiy  shaxs  bo„lib,  eramizdan  avvalgi   

X  asrda  Isroil  va  Iudeyani  birlashtirib,  yagona  yahudiy  davlatini  tuzgan. 

Keyinchalik    uning  o„g„li  Sulaymon  (Bibliyada-Salomon)  hukmronlik  qilgan. 

Diniy kitoblarda, jumladan Bibliya rivoyatlarida va Qur‟onda Xudodan kitob olgan 

payg„ambarlar  sifatida  talqin  qilinadi.  Shu  rivoyatlarga  asoslanib  ruhoniylar 

ko„pgina joylarda ularning «mozori»ni vujudga keltirganlar. Shu tariqa Xorazmda 

ham Dovutning qabri vujudga kelgan. 

---