Mundarija kirish
Download 0,56 Mb. Pdf ko'rish
|
xorazm orta asrlar shaxarlari toponomikasi xorazm tarixini organishdagi orni
|
II – Bob. Xorazm o’rta asrlar shaharlari toponomikasining Xorazm tarixini o’rganishdagi o’rni. 2.1. Xorazm o’rta asrlar shaharlari toponomikasiga oid tadqiqotlar natijalari. Xorazmning qadimgi geografiyasi asosan X asrda yoritilgan. Ibn Rusta ma‟lumotlari faqat Amudaryoning oqimi va Kat, Jurjoniya, Mazdaxqon, Xarvozva boshqa aholi yashaydigan punktlarga oid bo„lgan. 922 yilda Xorazm orqali o„tgan Ibn Fadlan davrida Xorazmning bosh shahari hali ham Kat edi va biz uning so„zlariga binoan Gurganchning nihoyatda gullaganligi siyosiy ahamiyatga ega ekanligidan xulosa chiqara olamiz. Ibn Fadlanning Gurganchdan g„uzlar mamlakati va undan nariga o„tish yo„li u, uning yozishiga qaraganda, Ustyurt qirlarining sharqiy tamonida, ya‟ni Gurganchdan hozirgi Qo„ng„irot rayoni bo„ylab shimol tamonga qarab yo„nalgan. Bu, qadimiy mashhur Qoraumbat yo„lidir; bu yo„lda istehkom, rabot va boshqa yo„l manzilgohlarning xarobalari saqlanib qolgan 60 .
Yer yuzining turli mintaqalarida Urgva, Urga, Gurganj, Urganch, Ko„hna Urganch, Urganji kabi shahar va qishloq nomlarini uchratish mumkin. Andijon viloyatining Izbosgan, Paxtaobod, Namangan viloyatining Sirdaryo bo„ylarida, Farg„ona viloyatining Darg„ara, Samarqand va Buxoro viloyatlarining Nurota, Tomdi, Qorako„l nohiyalarida hamda Turkmanistonning Chorjo„y, Mari viloyatlarida Urganji deb ataladigan qishloqlar mavjud. Aslida Urganji bu urganjliklar ekanligini bildiradi. Ko„hna Urganch Anushtegin Xorazmshohlar davrida har tamonlama taraqqiy qilgan va bosh shahar sifatida manbalarda qayd etiladi. Xorazmshohlar davlatining markazi – Gurganj shahri edi. Zakariyo Qazviniy yozishicha, Gurganj-Jayhun daryosi bo„yidagi juda katta shahar, aholisi juda ko„p. Gurganjda mo„g„ullar istilosi arafasida 616(1219) yilda bo„lgan Yoqut al- Hamaviy Xorazm davlati shaharlarining tasviriga to„xtalib: “Boyliklarining mo„lligi
60 Толстов С.П, По следам древнехорезмийской цивилизации, М., 1948, Х боб ва карта. va poytaxtining kattaligi, aholisining ko„pligi, yaxshilikka yaqinligi hamda din va mazhab buyurgan narsalarni bajarishi jihatdan Xorazmning bosh shahriga o„xshash shahar dunyoda bo„lmasa kerak”, 61 deb yozadi. Qazviniy esa Gurganj haqida bu go„zal shaharni “Jannatdagi shaharni va chimildiqdagi kelinchakni qo„riqlaganday, farishtalar qo„riqlaydi”, deb yozgan edi. Gurganj, ayniqsa, sulton Takish va Alouddin Muhammad davrlarida yuksaldi. Mo„g„ullar istilosiga qadar Gurganj juda obod, aholisi juda gavjum, zich edi. Z. Qazviniy yozishicha, Gurganjda aholi ko„pligidan ko„chalar, bozorlarda odamlar bir-biriga urilar, o„tish qiyin edi. Tanura va Maydon mahallalari, Qobilon darvozasi nomlari manbalarda esga olinadi 62 . Xorazmshohlar o„z davlatining kuch-qudrati oshishida savdoning roli katta ekanligini tushunardilar. Shuning uchun ham Xorazm davlatida ichki va tashqi savdo keng rivojlangan, savdo yo„llari qattiq muhofaza qilinar edi. Gurganj savdogarlari dunyoning ko„pgina mamlakatlariga o„z mollarini eltib sotar, Gurganjga ham ko„p xorijiy mamlakatlarining savdogarlari mol olib kelar edilar. Gurganj bozorlari bilan ham mashhurdir. Shaharda XIII asr boshlarida o„nlab bozorlar mavjud bo„lib, ular mol serobligi, savdogar va xaridor ko„pligi, gavjumligi bilan kishilarni, sayyohlarni hayratga solgan. Gurganj nomi ma‟nosi hammani birdek qiziqtirishi aniq. Urganch (Gurganj) toponimi etimologiyasi haqida turli qarashlar mavjud. Toponim qadimgi manbalarda turli shakllarda uchraydi. Qadimgi turkiy aholi Gurganj, Gurganch, arab manbalarda Jurjoniya shakllarida qayd etiladi. Xalq orasida nomning kelib chiqishi haqida turli afsonalar saqlangan. Jumladan: Hur ismli qiz va Ganj nomli yigit muhabbati sharafiga Hurganj yoki Urganj deb nomlangan. Yoki Urganch-Hur-quyosh (yoki baxt), Ganj-“xazina”, ya‟ni “baxt xazina” degan ma‟noni bildiradi 63 . Toponimning etimologiyasi haqida A. Ishayev ancha asosli fikr bildirgan. U toponimni qadimgi Urgin “taxt, saroy” so„zi bilan bog„laydi. ch so„z yasovchi
61 Толстов. С.П.Қадимги Хоразм маданиятини излаб, -Тошкент:. “Фан”, 1964. 293-бет. 62 Буниѐдов З, Ануштегин Хоразмшоҳлар давлати, -Тошкент:. 1998, 137-бет. 63 Жуманиязов М, Кўҳна ва янги Уранч, -Урганч, 1993, 3-бет. qo„shimcha 64 . Ammo tarixiy nuqtai nazardan qaraganda toponim ancha qadimiy bo„lib, O‟rta Osiyoda turkiy xalqlar paydo bo„lmasdan oldin ham mavjud bo„lgan. Urganch toponimining keyingi qismi, ganch, ganj kantga yaqin. Kant yoki kandning ganjga aylanishi haqiqatga ancha yaqindir. Kant – “mustahkam atrofi xandaqlar bilan o„ralgan yoki devor bilan aylantirilgan joy” ma‟nosini bildiradi. O.I. Smirnova qadimgi eron tillarida vouru (uru) so„zining mavjudligini, bu so„z “keng, katta” kabi ma‟nolarni anglatishini yozgan. Shunday ekan, Urganch toponimining birinchi qismi uoru//uru (bugungi kunda xorazm shevasida “ulli” so„zi mavjud) xorazmiy tilida katta ma‟nosini bildirgan va Urukand>Uruganj>Urganj>Urganch kabi shakllangan bo„lsa ajab emas. Demak, Urganch toponimi “katta qal‟a yoki shahar” ma‟nosini bildiradi. Hozirgi Urganch tumani markazi Qorovul qishlog„i mavjud. Qorovul toponimi Respublikamizning ko„p viloyatlarida uchratamiz. Bu toponim to„g„risida xalq tilidagi juda ko„plab afsona va hikoyalar avloddan avlodga o„tib bizgacha yetib kelgan. Shulardan biri Chingizxon bilan bog„liq. Chingizxon o„z qo„shinini to„rtta xarbiy qismga bo„lgan. Shulardan biri qorovul deb atalgan. Xorazmga yurish qilgan paytida o„sha qorovul xarbiy qismini hozirda Qorovul deb atalib kelinayotgan qishloq o„rniga joylashtirgan. Chingizxonning xarbiy qismining oti joyga nom sifatida o„tgan. Bizningcha, aslida toponim ikki qismdan tashkil topgan. “Qora” va “ovul” so„zlarining birikishidan Qorovul nomi vujudga kelgan. Turkiy tillarda “qora” – katta, buyuk kabi ma‟nolarga ega(masalan: Qoraxon, xon barchamizga ma‟lum xukmdor, podsho, farmonbardor demakdir. Qora – katta, Qoraxon “katta xon, buyuk xon” ekan). Demak, Qorovul toponimi “katta qishloq” ma‟nosini bildiradi. Pitnak - Xorazm vohasining eng qadimiy va obod go„shalaridan biri. “Pitnak vohasi, - deb yozgan edi akademik Ya. G‟ulomov, - boshqa yerlardan ajrab qolgan. U Xorazm vohasidan baland Toshsaqa tepaliklari bilan ajratib qo„yilgan. Janubda va janubi-g„arbda u Qoraqum bilan tutashgan. Pitnak uncha katta bo„lmagan Xonyop
64 Шимолий Хоразмдаги баъзи топонимик номларнинг этимологияси. “Ученые записки”. Тошкентского государственного педагогического института иностранных языков им. Энгельса. Вып. VII. Ташкент. 1963, с. 160.
kanali bilan sug„oriladi. Rivoyatlarga qaraganda, bu kanal Xiva xoni Muhammad Rahimxon (1806-1825) tamonidan qazdirilgan” 65 .
xikoyatlar mavjud. Ulardan biri Chingizxon nomi bilan bog„liq. Xikoyada Chingizxon Xorazmni egallab, uni vayron etganligi, aholini ko„p qismini qirib tashlaganligi, hunarmand-ustalarning qul qilib olib ketilishi xikoya qilinadi. Keyinchalik olib ketilgan odamlarning ajdodlari yashagan shaharlar va qishloqlar xaroba holda ekanligi, ayon bo„ladi. Ular yangi yer so„rab, Xiva xoni xuzuriga yo„l olishadi. Xon qayerdan vatan tutishlarini ularning o„zlariga havola etadi. Sobiq vatandoshlar yurtiga qaytishayotganlarida yo„lda “pittakkina” yer ko„rganliklarini aytib, xondan shu yerni so„rashadi. Xon rozi bo„lib, o„sha “pittakkina” yerni ularga in‟om etadi. Odamlar “pittakkina” yerni obod qilib bog„u-bo„stonga aylantirishadi va o„sha “pittakkina” yer keyinchalik Pitnak nomini oladi. Pitnak so„zining lug„aviy ma‟nosiga kelsak, uni olimlar kichik qirli yer, kichik voha deb ta‟riflaydilar. Tilshunos olim Yusuf Jumanazarov Pitnak etimologiyasini Pishkanak, Karvak so„zlariday qadimiy bo„lib, “kichik voha” ma‟nosini bildirishini aytgan. Milliy Universitet o„qituvchisi N. Polvonov, etnograf olim I. Jobborovlar ham Pitnak so„zi qadimiy xorazmiy tilidan qolgan nom bo„lib, kichik yer, kichik makondan iborat ekanligini ta‟kidlaydilar. Urganch Davlat Universiteti professorlari X. Abdullayev, Z. Do„simov, S.Ro„zimboyev, N. Qobulov va dotsent O. Botirovlar Pitnak nomi bugun o„lik tilga aylangan qadimiy Xorazm tilining bizgacha yetib kelgan qoldiqlaridan biri ekanligini, so„zning ma‟nosi ham toponomik qonunlarga mos kelishini, u “shaharcha”, “qo„rg„on”, “qal‟a” ma‟nosini bildiradi 66 .
shaharcha” degan ma‟noni bildiradi. Xorazm vohasini boshlanishida strategik jihatdan nihoyatda qulay yerda
65 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. -Тошкент:.“Ўзбекистон фанлар академиясининг нашриѐти”, 1959, 148-бет. 66 Р.Жуманазаров, А.Собиров, Туямўйин ва туямўйинликлар,-Урганч, “Хоразм”, 2003, 31-бет. Xazorasp qal‟asi bor. “Bu, deb yozgan edi Yoqut, mustahkam qal‟a va chiroyli shahardir. Uni orol kabi suv o„rab turadi. Unga birgina yo„l-Xorazm tamonidan kirish mumkin. Ularning (Xorazm shahri bilan Xazorasp) o„rtasida uch kunlik yo„ldir. U tekislikda joylashgan va savdogarlari ko„p. Aholisi boy” 67 . Xazorasp to„g„risida afsonalar juda ko„p. Shulardan birida bu qal‟ani bahaybat dev solgan emish. Avvallari bu qal‟a o„rnida beshta buloq mavjud bo„lgan ekan. Shu buloqlardan suv ichgani qanotli otlar doimo kelib turgan. Dev aldash bilan bu yerga suv ichgani keladigan mingta qanotli otni qo„lga kiritadi. Shundan so„ng ularning qanotini kesib, ularni o„ziga o„rgatadi. Shu otlarning nihoyatda yaxshi avlodlari tufayli shuhrat qazongan bu qal‟ani “Xazorasp” deb atay boshlagan ekanlar(xazar-ming, asp-ot). Toponimning etimologiyasi haqida turli qarashlar mavjud. Bu fikrlarning aksariyat ko„pchiligida nomni ikki qismga bo„lib, (ya‟ni “hazar” va “asp”) shu asosda toponimning kelib chiqishini izohlaydilar. Toponim haqida Yu.Jumanazarov shunday fikrni ilgari suradi: Hazorasp nomi asosida qabila nomi yotadi, ya‟ni bu Hazara-os bo„lib, “os qabilasi” degan ma‟noni anglatadi. Hazorasp shakli esa “ming ot” afsonasi asosida vujudga kelgan (Beruniy va Xorazmiy tili, jurnal “O‟zbek tili va adabiyoti” T:. 1973, №5, 22-23 bet). Z.Do„simov Xazorasp toponimi ikki qismdan Hazoris (us) Hazar-halq nomi, is-us ko„plik qo„shimchasi shaklida yasalgan. Hazar so„zining etimologiyasi haqida biror aniq fikr aytish qiyin. Ammo shuni ta‟kidlash kerakki, osetin tilidagi xussar “janub, janubiy” so„zi bilan ma‟lum darajada aloqador bo„lishi mumkinligini ta‟kidlaydi. Etnograf va o„lkashunos tadqiqotchilar shaharning nomi afsonaviy otlar bilan emas, balki shu yerda qachonlardir yashagan “hazar” va “os” qabilalarining nomi bilan bog„liq degan fikrni ilgari surmoqdalar 68 . Professor M.Ishoqov Hazorasp toponimi Zardushtiylarning muqaddas olovi saqlanadigan joy ekanligini ta‟kidlab, toponim aslida Aturaspant-muqaddas olov
67 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. -Тошкент:.“Ўзбекистон фанлар академиясининг нашриѐти”, 1959, 148-бет. 68 Маҳмудов М.М. Хоразм тарихидан лавҳалар,- Урганч, “УрДУ ноширлик бўлими”, 1998, 15-бет. manzili, ibodat manzili bo„lganligini aytib o„tadi 69 . Bu talqin haqiqatga yaqin. Demak, Xazorasp nomi “ming ot” emas, balki “muqaddas olov saqlanadigan joy” ekanligi ayon bo„ldi. Xazorasp tumanida qadimgi joy nomlari juda ko„p. Shulardan biri Juvondir qishlog„idir. Toponim to„g„risida halq orasida afsonalar saqlanib qolgan. Emishkim, Saljuqiylar podshosi Sulton Sanjar Xorazmshohning qizi To„rabekxonimga oshiq bo„lib, sovchi qo„yadi. Sulton Sanjarning oshiqligi tagida Xorazmni egallash niyati borligini sezib qolgan To„rabekxonim unga tegmasligin otasiga aytadi. Xorazmni kuch bilan egallab bo„lmasligin bilgan Sulton Sanjar Amudaryoni bo„g„ib, suv yo„lini to„sib qo„yadi. Suvsizlikdan yerlar kovjirab ekinlar quriy boshladi. Bunga toqat qilolmagan To„rabekxonim Sulton Sanjar oldiga bitta o„zi kelib, shartini aytdi. Shart bundoq edi. Sulton avval suvni ochadi, so„ng otida malikani quvlaydi. Quvlab tutsa, bas, malika uniki bo„ladi. Sulton darxol rozi bo„ldi-yu, to„g„onni buzishga amr etgan. Xon uni quvlashga tushdi. Tez orada malika ko„zdan g„oyib bo„ldi. Malika yangi bolalagan uchqur boytallarni tanlab, toychoqlarini birin-ketin qishloqlarda qoldirib kelganidan Sulton bexabar edi. Malika o„z toychog„iga yetgan otni qoldirib, yangisini minib ketardi. Ming-ming lashkari turib bitta juvondan yengilgan xon qo„shinini olib ortga qaytishga majbur bo„lgan. Xalq afsonasida Juvondir qishlog„ining nomi ham shu rivoyat bilan bog„liq ekanligini aytishadi. Xon To„rabekxonimni quvlab kelayotganida juvon, dur (to„xta), deb baqirgan joyning nomi Juvondir bo„lib qolgan. Bizningcha, bu nom “Jo„yobdi” bo„lgan bo„lsa kerak, ya‟ni suvning saqasi shu qishloqda bo„lib, quyidagi qishloqlarga suv shu joydan yetib boradigan bo„lgan. Jo„yobdi toponimi suv boshi, saqa boshidagi qishloq degan ma‟noni anglatadi. Demak, Juvondir aslida Jo„yobdi bo„lib, “saqa boshidagi qishloq” degan ma‟noni bildirgan. Istaxriy Xazoraspdan Xivaga boradigan yo„lda, vohaning janubiy tomonida Kardaronxos qal‟asi borligini yozgan. Maqdisiy bu qal‟ani katta yog„och darvozalari
69 Исҳоқов М, Ўзбек тили ва адабиѐти, “Хазорасп “минг от”ми, ЁКИ...?”, -Тошкент:. 1997, 72-75 бет. va xandag„i bo„lgan kuchli istehkom sifatida qo„rsatib o„tgan. Qal‟ajiq (Kardaronxos) Xiva bilan Xazorasp oralig„ining qariyb yarmida joylashgan. Istaxriy Xazorasp bilan Kardaronxos o„rtasidagi masofani uch farsax, Kardaronxosdan Xivagacha besh farsax deb ko„rsatadi. Qal‟ajiq xarobalari Xorazm viloyatining Bog„ot tumanida joylashgan. Qal‟ajiq nomining etimologiyasiga kelsak, bizningcha bu toponimning oxiridagi “jiq”ni kichraytirish ma‟nosida ekanligini inobatga olsak Qal‟ajiq so„zi “kichik qal‟a yoki qal‟acha” degan ma‟noni bildiradi. Shu o„rinda Bog„ot toponimi haqida. Bog„ot toponimini eng keng tarqalgan etimologiyasi “bog„zor, bog„lar” (bog„ va arabcha –ot ko„plik qo„shimchasi). Ba‟zi tadqiqotchilar toponimni bog„dod “arz so„raydigan bog„” so„zi bilan bog„laydilar (Yu. Jumanazarov, Ilmiy fontaziya va Xorazm toponimlari, “Xorazm haqiqati” gazetasi, 1975y 20 may). Mahalliy xalqni aytishicha bog„ot “poliz, polizchi” degan ma‟noni bildiradi. Bog„ot tumaniga qo„shni bo„lgan Xonqa shahri o„rta asrlarda Xivadan Gurganchga boradigan yo„l yoqasida joylashgan. Xonqa toponimi juda qiziq. Xonqa aholisi o„z shaharlari tarixi to„g„risida ko„plab rivoyatlarni biladilar. Bu rivoyatlarga qaraganda, shahar qadim o„tmishda boshqacha nom bilan atalgan, lekin ular bu nomni bilmaydilar. Urganch Davlat Universiteti professori Z. Do„simov Xonqo atamasini eron tillariga xos “kantxo” – qishloq, mustahkamlangan shahar so„zi bilan bog„liq ekanligini takidlagan 70 . Xonqa toponimi to„g„risida akademik Ya.G‟. G‟ulomov: “Bu shaharda mashhur yassaviychi shayx Said otaning o„g„li yoki jiyaniga atab solingan xonaqa bor. Mo„g„ul istilosi davrida Xonqa shahri vayron qilinib, faqat xonaqo saqlanib qolgan edi. Bu xonaqo atrofida keyinchalik hayot tiklangan edi. O‟sha vaqtdan boshlab shahar “Xon(a)qo” (Xonqo) deb atalgan” 71 . Bu afsona tarixiy haqiqatga to„g„ri kelsa kerak; Abulg„ozi va Xiva salnomalarining avtorlari bu shaharni oddiygina Xonqo demay, balki Xonaqoh deb
70 Дўсимов.З. Хоразм топонимлари, -Тошкент:. “Фан”, 1985, 26-бет. 71 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. -Тошкент:.“Ўзбекистон фанлар академиясининг нашриѐти”, 1959, 151-бет.
ataydilar 72 . O‟rta asr manbalarida bot-bot tilga olinadigan Safardiz qishlog„i o„rni haligacha aniqlanganicha yo„q. Istaxriyning yozishicha, “Bu qishloq bilan Xiva oralig„idagi masofa 5 farsax, Katgacha esa 3 farsax bo„lgan”ligini qayd etadi. Ba‟zi tadqiqotchilar, Safardiz toponimini etimologiyasi ikki so„zdan, ya‟ni “safar” va “diz”dan tashkil topgan. “Safar” – “sayohat”, “diz” esa “qal‟a” degan ma‟noni bildiradi. Demak, Safardiz toponimi “ziyoratchilar makoni” ma‟nosini anglatadi, deb ta‟kidlashadi 73 . Lekin bu toponim bizningcha, uchta qismdan iborat bo„lib, se-far-diz, ya‟ni se fors tilida uch, far-quyi, past, diz esa qal‟adir. Demak, Safardiz toponimi biror bir shahar yoki qishloqning quyi qismida joylashgan uch qal‟a demakdir. Xorazmning yirik va juda mashhur toponimlaridan biri Xivadir. Xiva shahri XVI asrdan to 1920 yilgacha Xiva xonligi poytaxti vazifasini bajarib kelgan. Ya. G‟ulomov, “Xiva, - deb yozadi Maqdisiy, -sahro chegarasida bo„lib, katta shahardir, undan daryodan chiquvchi kanal oqadi, obod jome masjidi bor. Yog„och eshiklari va xandag„i bo„lgan Kardaronxos va Xazorasp ham xuddi shu shaharga o„xshaydi 74 ” Xiva so„zi birinchi marta X asrda arab geograflari asarlarida keltiriladi. Yoqutning yozishiga qaraganda, bu shaharni “Xivaq” deb yozganlar; xalq uni XIX asrda “Xiva”, hozirda esa “Xiva” deb yuritishadi. Xiva noma‟lum muallif tamonidan X asrda yozilgan “Hududul-olam” kitobida “Xiv” tarzida keltirilib, shaharcha, devorlari bor, Gurganjga qarashli ekanligi bayon etiladi 75 .
ham o„z davri uchun yuksak madaniyati va boy bozorlari bilan ajralib turgan. Xivaq, Xorazm davlatida aholisi islomning shofiiya mazhabiga kiruvchi yagona shahar bo„lib, Yoqut al-Hamaviyning guvohlik berishicha, Xorazmdagi boshqa shaharlar
72 Абулғози, Шажарайи турк, Тошкент:. “Чўлпон”, 1992, 156-бет. 73 Хакимова С, Жуманиязов Ў, Нуржонов К, Сафоев П, Хонқо тарихи, Урганч, “Хоразм”, 1995, 13-бет. 74 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. -Тошкент:.“Ўзбекистон фанлар академиясининг нашриѐти”, 1959, 150-бет. 75 Ҳудуд ул-олам, -Тошкент:. “Ўзбекистон”, 2005, 22-бет. aholisi islomning hanafiya mazhabiga kirganlar. Yetmishinchi yillarning boshlarida Xorazmga tashrif buyurgan jahongashta sayyoh Tur Xeyerdal Xiva shahri haqida shunday yozadi: “Men dunyoning juda ko„p tarixiy shaharlarini tomosha qilish baxtiga musharraf bo„ldim: Rim, Afina, Qohira, Singapur... Lekin ularning hech biri menda bunchalik o„chmas taassurot qoldirmagan edi. Xiva xuddi kaftda joylashgan mo„jizaday kishini o„ziga maftun qilib qo„yadi 76 ”.
Haqiqatdan ham Xiva osmono„par minoralari-Sharq me‟morchiligining noyob durdonalari bilan jahonda o„z o„rniga ega bo„lgan tarixiy shaharlardan biridir. Birinchi prezidentimiz I.A. Karimov Xivaning 2500 yilligiga bag„ishlangan tantanada: “Xiva – bizning jonli tariximiz, bu dunyoga kelib ketgan qancha-qancha saltanatlar guvohi, yurtimizning, xalqimizning, millatimizning mislsiz o„tmishidan, ota-bobolarimizning dahosidan, ma‟naviy mulkimizning buyuk iqtidori va qudratidan dalolatdir 77 ”, degan edi. Bu so„zlar qanchalik to„g„ri ekanligiga tarix guvoh. Shunday ekan, Xiva nomi qanday kelib chiqqan, nima degan ma‟noni bildiradi? Xiva toponimi to„g„risida xalq tilida bir necha afsonalar mavjud. O‟zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutining qo„lyozmalar fondida
saqlanayotgan “Dili g„aroyib” nomli asarda shunday deyilgan: “Xivaq-Xivaning qadimiy nomi Ramul. Muni bino qilgan Som ibn Nuhkim, otasining kemasiga o„xshatib solg„on va kemaning andozasig„a barobar va xolo Xivaqg„a nisbat berurlar...”. Bu bildirilgan fikrlarda jon borga o„xshaydi. Chunki Arkka chiqib shahar arxitekturasiga nazar solinsa, xuddi kema singari, shahar ham ellipis shaklda qurilganiga ishonch hosil qilasiz. Xalq orasida yana bir afsona mavjud bo„lib, “Nuh payg„ambarning o„g„li Som o„z qabilasi bilan ketib borayotganida bir qir ustiga chiqib uxlaydi va tushida uch yuzta mash‟ala ko„targan askaralarni ko„radi. Uyg„ongach, tushini yaxshilik alomati deb, bu joyga belgi qo„yadi va yana yo„liga ravona bo„ladi. Ikkinchi marta kelganida shu yerda bitta chashma qazib suv chiqaradi. Shundan keyin bu chashmadan suv ichganlar, lazzatlanib, “evox”, “xe-vox” deb xitob qilgan emishlar. Ana shundan
76 Нуржонов К, Хоразм тарихидан лавҳалар, -Урганч, “Мураббий”, 1992, 29-бет. 77 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиѐт йўлида, 6-том, -Тошкент:. 1998. chashmaning ismi Hevaq deb ataladigan bo„ladi va keyinchalik chashmani qum bosib ketmasligi uchun uning atrofiga saksavuldan devor yasab qo„ygan”, - deyiladi. Xiva toponimi to„g„risida turli xil talqinlar bildirilib kelinmoqda. Z.Do„simov Xivak toponimi Xiuva + ak shaklida yasalgan bo„lib, “kichkina qishloq” ma‟nosini anglatadi 78 . Akademik A. Muhammadjonov Xiva toponimini shahar yonidan oqib o„tadigan Polvonyop nomi bilan bog„laydi (katta arna). Polvonyop yozma manbalarda Heykonik tarzida keltirilgan. Heykonik etimologiyasi esa uchta so„zdan tashkil topgan. “Hey”(Xar)- katta, “kon” suv, “ik” esa daryoning kichik tarmog„i demakdir. Demak, Xiva toponimi “daryoning kichik tarmog„i bo„yidagi shahar” ma‟noni anglatadi 79 , deb ta‟kidlaydi. Biz ham shu fikrni qo„llab quvvatlagan holda Xiva aslida, gidrotoponim ekanligini aytib o„tmoqchimiz. Download 0,56 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish