2-BOB. NIZOLARNING TURLARI VA HAL QILISH YO‘LLARI 2.1 Maktab yoshidagi bolalar nizolarining asosiy turlari va o‘quvchilar o‘rtasidagi ziddiyatlarni hal qilish yo‘llari. Boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar nizolarining asosiy turlari quyidagilardan iborat:
1) bolaning aqliy rivojlanish sur'atining pasayishi va natijada proksimal rivojlanishning tug‘ilish zonasining pasayishi bilan namoyon bo‘ladigan o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan bolalarga qaramlik to‘qnashuvlari;
2) tashqarida aniq namoyon bo‘ladigan va ta’sirni kuchaytirish istagini keltirib chiqaradigan hissiy tanglik to‘qnashuvlari;
3) o‘quvchining faoliyatini baholashning muqarrarligi tufayli yuzaga keladigan o‘z-o‘zini hurmat qilish ziddiyatlari, bola buni shaxsiy baholash sifatida qabul qilishi mumkin;
4) boshqa faoliyatga keskin o‘tish va yaqin ijtimoiy muhitning o‘zgarishi natijasida kelib chiqadigan moslashish mojarolari;
5) tashkilotning etishmasligi va xatti-harakatlarning ixtiyoriy tartibga solinmaganligi muammosiga asoslangan faoliyat mojarolari;
6) harakat maqsadini aniqlash, amalga oshirish, qabul qilish qobiliyatining etishmasligi, faoliyatni rejalashtirish va tashkil etish, maqsadga erishish yo‘llarini qurish, harakatlarni nazorat qilish va to‘g‘rilash qobiliyatining etishmasligiga asoslangan motivatsion;
7) axloqiy xatti-harakatlar holatida ongli ravishda motivlarni tanlash qobiliyatining yo‘qligiga asoslangan o‘z-o‘zini tartibga solish to‘qnashuvlari;
8) o‘z kommunikativ ko‘nikmalar tizimini shakllantirish natijasida yuzaga keladigan muloqot konfliktlari;
9) impulsivdan o‘zboshimchalik, ixtiyoriy xatti-harakatlarga o‘tish zarurati bilan bog‘liq bo‘lgan xatti-harakatlar konfliktlari.
Ushbu yosh bosqichidagi halokatli to‘qnashuvlarning oldini olish uchun bolaning muvaffaqiyatlarini rag‘batlantirish va muvaffaqiyatsizliklarni alohida muhokama qilish muhimdir. Barcha bolalarga, shu jumladan xulq-atvori va o‘rganishda qiyinchiliklarga duchor bo‘lganlarga, shuningdek, o‘quv motivatsiyasi past bo‘lgan bolalarga ijobiy munosabatda bo‘lish kerak. Ushbu bosqichda shaxsning rivojlanishi uchun bolaning faoliyatini ijobiy baholash, o‘quvchilarning o‘zlarining baholash faoliyatini faollashtirish va o‘zini o‘zi nazorat qilish va o‘zini o‘zi qadrlash funktsiyalarini oshirish juda muhimdir. Agar bola muvaffaqiyatsiz bo‘lsa, uni muvaffaqiyat albatta kelishiga ilhomlantirish kerak, bolada uning jaholatini keyingi rivojlanish sababi sifatida qabul qilish qobiliyatini shakllantirish kerak. Asosiysi, o‘z harakatlaringizda birdamlik va izchil bo‘lish, talablarning oqilona va birligi haqida g‘amxo‘rlik qilishdir.
Maktab o‘quvchilari xotirasida uzoq muddat hattoki butun umr davomida saqlanib qoluvchi nizoli vaziyatlarni yoritishga urinib ko‘ramiz. Konfliktlarga oid faktografik ma’lumotlarni ilmiy qayta ishlash natijasida umumiy ta’limning birinchi bosqichida yuz beruvchi konfliktli vaziyatlarga bir necha tomondan yondashish mumkin bo‘ladi. Konfliktli – nizoli hodisalarning butun manzarasini ko‘z oldimizga keltirishimiz uchun quyidagi bir guruh faktlarga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi:
Boshlang‘ich sinflarda nizolashuvchilar tarkibi turg‘un va asosiy tomonlar sifatida o‘quvchilar va o‘qituvchilar ishtirok etadi.
Konfliktlarning quyidagi turlari qo‘shilib ketadi: bir tomondan qoloq o‘quvchilar bilan yaxshi o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar, obro‘li va obro‘siz o‘quvchilar, o‘g‘il va qiz bolalar, o‘g‘il bolalar guruhi bilan qiz bolalar o‘rtasida nizolashuv mavjud bo‘ladi. Ikkinchi tomondan – har har xil malaka va mahoratga ega bo‘lgan o‘qituvchilar o‘rtasida nizolashuv yuz beradi. Ular orasida – juda obro‘li, o‘ta talabchanlar, o‘quvchilar nazarida o‘rtacha reytingga ega bo‘lganlar hamda yuksak pedagogik mahortaga ega bo‘lgan o‘qituvchilar ham mavjud.
Nizolashuvchi tomonlar orasida oldingi o‘rinni kuchli o‘qituvchilar egallaydi. O‘qituvchilar bilan nizolashuvchi o‘quvchilar soni o‘zlashtirish va davomat bo‘yicha teng sonlidir. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, o‘quvchilar bilan ishlashda nizolashuvchi o‘qituvchilar (eslatamiz, ular nizolashuvchilarning yarmini tashkil etadi) reyting bo‘yicha barcha kasbiy darajalarni o‘z ichiga oladi.
Boshlang‘ich sinflarda yuz beradigan nizoli mojarolarni mazmun va ssenariya bo‘yicha uch guruhga ajratish mumkin:
-didaktik;
-axloqiy (Estetik);
-boshqa nizolar;
Nizoli to‘qnashuvlarning real manzarasini to‘g‘ri tasavvur etish uchun ularning qisqacha tavsifiga murojaat qilamiz. Ularning o‘ziga xos «invertarlash»dan so‘ng muhokama, sharh va xulosalash mumkin.
Didaktik xarakterdagi konfliktlar
Asabiylashtiruvchi voqyea – hodisalar kichik maktab yoshidagi bolalarni o‘qitishda mohiyat jihatdan unchalik ko‘p emas. O‘qituvchi – o‘quvchi munosabatida 3 guruh o‘zaro munosabat yetakchi o‘rin tutadi, qaysikim bu holda o‘quvchilar ruhiy shikastlanishi mumkin. Ular darsda emas, balki o‘qituvchining o‘quvchi bilan qiladigan muomalasi, taktikasi, uslubi, o‘quvchi qilmishidan g‘azablanish kabilarda aks etadi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarga intizomiy usullar eng kuchli ravishda ta’sir ko‘rsatadi. Bunday usullarning qo‘llanishiga doir o‘ziga xos misollarni keltirsh mumkin.
Hamma o‘quvchilar shovqin ko‘tarmoqda, sinfdan esa faqat bir o‘quvchi chiqarib yuborildi.
O‘quvchilarning ota – onasi bilan o‘zlashtirish yuzasidan suhbat o‘tkazish maqsadida o‘qituvchi ularning bosh kiyimi yoki portfelini olib qo‘yadi.
