Mundarija kirish I. Bob ziddiyatlar tasnifi, kelib chiqishi

Ichki va tashqi ziddiyatlar. Har qanday predmetning harakati va o‘zgarishida birlamchi rolni ichki ziddiyatlar o‘ynaydi.
Ichki ziddiyatlar predmetlarning o‘zlarida vujudga kelgan qarama-qarshi xossalarning o‘zaro ta’sirini bildiradi. Atomlarda yadro bilan elektronlar, organizmlardan irsiyat bilan o‘zgaruvchanlik, jamiyatda bozor iqtisodiyotining ijobiy va salbiy tomonlari o‘rtasidagi qarama-qarshini ichki ziddiyatlar turkumiga kiradi. Tashqi muhitning predmetga ko‘rsatgan ta’siri ham ma’lum qarama-qarshiliklarni yuzaga keltiradi.
Tashqi ziddiyat predmetning uni o‘rab turgan muhit bilan, muhitdagi boshqa predmetlar bilan qarama-qarshi munosabatda bo‘lishini bildiradi. Bu xildagi ziddiyat predmetning rivojlanishi uchun yangi imkoniyatlar yaratishi yoki aksincha, yuksalishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Buni hisobga olish nazariy va amaliy ahamiyatga egadir17 Inson va ijtimoiy uyushmalarga nisbatan tashqi ziddiyat rolini o‘ynagan tabiat bilan jamiyat o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarning ta’sirini bugungi kunda texnogen va ekologik halokatlarda ko‘rish mumkin.Murakkab ob’ektlarda bir vaqtning o‘zida bir qancha ziddiyatlar mavjud bo‘lishi mumkin. Shu munosabat bilan asosiy va asosiy bo‘lmagan ziddiyatlarni farqlash lozim.
Demak, asosiy ziddiyat – ob’ektning harakati va taraqqiyotida etakchi rolni o‘ynaydi, vujudga kelishidan boshlab boshqa ob’ektga aylanguncha amal qiladi. Fizik ob’ektlarda to‘lqinli va korpuskulyar xossalar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar asosiy ziddiyat sifatida mikrozarrachalarning tabiatini belgilaydi. Irsiyat bilan o‘zgaruvchanlik o‘rtasidagi ziddiyat biologik populyasiyaning taraqqiyotini belgilaydigan asosiy ziddiyatdir. Asosiy bo‘lmagan ziddiyat – tashqi va ichki omillarning o‘zaro aloqadorligidan, xilma-xil kuchlarning ta’siridan kelib chiqqan va ikkinchi darajali rolni o‘ynaydigan qarama-qarshilikni bildiradi. Ekilgan o‘simlikka nisbatan ob-havoning noqulay kelishi, demografik o‘zgarishlarning iqtisodiy taraqqiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatishi asosiy bo‘lmagan ziddiyatlar qatoriga kiradi8.
Yuqorida izohlangan ziddiyatlar doimo o‘zaro aloqador bo‘lib, ijtimoiy sub’ektlarning bir biri bilan munosabatga kirishishi orqali namoyon bo‘ladi. Ziddiyatning kelib chiqishi uchun ong zarur, shu sababli noorganik dunyoda yuz berayotgan hayotiy ko‘rinishlarni to‘laqonli ziddiyatlar qatoriga kiritish noto‘g‘ridir. Masalan, fasllar almashinuvi, suvning toshni emirishi, issiqda qor yoki muzning erishi va hokazo. Shuningdek, bunday ziddiyatlarga hayvonlarning yashash uchun kurashini ham kiritib bo‘lmaydi. Zero, bu yashab qolish maqsadida o‘z organizmining hayotiy darajasini ushlab turishdir. Demak, ziddiyatlar asosini avvalo, manfaatlar va maqsadlar qarama-qarshiligi tashkil etadi.
Xo‘sh, turli xil musobaqalar ziddiyat turiga kiradimi? Albatta yo‘q. Chunki musobaqa oldindan belgilangan qoidalarga, kelishuvga asosan olib boriladi, ziddiyatning rivoji va uning yakuniy xulosalarini esa oldindan bashorat qilib bo‘lmaydi9
XX asrga kelib ziddiyatlarning kelib chiqish sabablari bilan asosan sotsiologlar va ruhiyatshunoslar shug‘ullanishadi. Nemis sotsiologi G. Zimmel ilk marotaba «ijtimoiy ziddiyat» tushunchasini kiritib, uning fikricha, ijtimoiy ziddiyat – shaxslararo munosabatlar bo‘lib, ular kesimida barcha muloqot va munosabatlarni, shu bilan birgalikda ziddiyatning kelib chiqish asoslarini ham tahlil qilmoq lozim.¹⁰ Boshqa nemis sotsiologi M.Veberning fikriga ko‘ra, ijtimoiy harakatning sub’ekti jamiyat emas, balki oddiy insondir. Jamiyat – insonlarning maqomiy o‘zaro munosabatlaridir, ya’ni unda har bir shaxs ma’lum bir maqomga ega. Ular salbiy yoki ijobiy harakatda bo‘lishadi. Ziddiyatli sharoitda insonlar o‘z maqomlarini ko‘tarishga, moddiy boyliklarini saqlashga, g‘oyalarini, hayotiy qarashlarini ilgari surishga intilishadi.¹¹ Veber ziddiyatni bartaraf etish uchun ideal tashkilotni tuzishga harakat qiladi, ammo amaliyotda uning bu urinishlari tasdiqlanmaydi.
Fransuz sotsiologi E. Dyurkgeym ziddiyatga ijtimoiy hayotning universal voqeligi sifatida qarab, uni ijobiy (konstruktiv) tarzda hal etish ijtimoiy muvozanatni tiklaydi, deb hisoblaydi. Uning fikricha, jamiyat –ma’naviy reallik bo‘lib, doimo individni boshqarib keladi. Ma’naviyat esa ziddiyatlarni bartaraf etish xususiyatiga ega.¹²
Sotsiologlardan farqli o‘laroq ruhiyatshunoslar ziddiyat tabiatini insonning funksional ruhiyati nuqtai nazaridan talqin etishadi. Masalan, Zigmund Freyd ziddiyat asosida shaxs ruhiyatidagi qarama-qarshiliklar yotishiga ishonadi. Ruhiyatshunos har qanday ziddiyat inson ruhiyatidagi ongli va ongsiz intilishlar oqibatida kelib chiqadi, deydi. Bolalikda hal etilmagan muammolar u ulg‘aygach, salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, qotillar va manьyaklarning xatti-harakatlari aynan ularning bolalikdagi hayotida ongli va ongsiz ravishda yuz bergan ziddiyatlar bartaraf etilmaganligi hosilasidir.¹³ Freyd ziddiyatlarni hal etish bo‘yicha aniq usullar va tavsiyalarni ishlab chiqadi.¹⁴
Zigmundt Freyddan farqli o‘laroq Alfred Adler insoniyatning xatti-harakati asosida ijtimoiy omillar yotadi, deb hisoblaydi va insonning kim bo‘lib etishishiga birinchi galda uni qurshab turgan muhit sababchi, deb ko‘rsatadi. U birinchi bo‘lib ziddiyatlarni bartaraf etishda insonning ijodiy salohiyati va hayot mazmuni hal qiluvchi rol o‘ynashini ta’kidlaydi29.
XX asrda sosiologlar va ruhiyatshunoslar tomonidan ilgari surilgan ziddiyatlarni bartaraf etish borasidagi tavsiyalar bugungi kun uchun ham dolzarbdir. Ularning fikrlarini tahlil qilgan holda aytish joizki:
- ziddiyat – inson va jamiyat hayotini boshqarib turuvchi normal ijtimoiy hodisa;
- ziddiyat destruktiv (salbiy) funksiyalar bilan birgalikda konstruktiv (ijobiy) xarakterga ham ega;
- ziddiyatning ijobiy hal etilishi shaxs va jamiyatning rivojini ta’minlaydi.
2.2 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘rtasidagi nizolarning xususiyatlari, kelib chiqish sabablari.
Boshlang‘ich maktab yoshida (7 yoshdan 11 yoshgacha) bolaning shaxsiy fazilatlari faol shakllanadi. Bu yosh kattalar va tengdoshlar bilan yangi munosabatlar, jamoalarning butun tizimiga qo‘shilish, yangi faoliyatga qo‘shilish - o‘quvchiga bir qator jiddiy va sifat jihatidan yangi talablarni qo‘yadigan ta’lim bilan tavsiflanadi. Bularning barchasi odamlar va o‘qituvchilar bilan munosabatlarning yangi tizimini qurish va mustahkamlashga va vazifalarning paydo bo‘lishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. U yangi shaxsiy xususiyatlarni, individual xususiyatlarni, irodani shakllantiradi, qiziqishlar doirasini kengaytiradi, qobiliyatlarni rivojlantiradi.
Boshlang‘ich maktab yoshida axloqiy xulq-atvorning poydevori qo‘yiladi, axloqiy me'yorlar va xatti-harakatlar qoidalarini o‘zlashtirish sodir bo‘ladi, shaxsning ijtimoiy yo‘nalishi shakllana boshlaydi.
Kichik yoshdagi o‘quvchilarning psixologik fazilatlari ba’zi xususiyatlarda farqlanadi. Avvalo, ular tasodifiy vaziyatlarda, barcha holatlarni o‘ylamasdan va tarozida o‘ylamasdan, bevosita impulslar, motivlar ta’sirida darhol harakat qilishga moyildirlar. Buning sababi, har xil turdagi ziddiyatli vaziyatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan xatti-harakatlarni ixtiyoriy tartibga solishning yoshga bog‘liq zaifligi bilan faol tashqi oqim zarurati. Yoshga bog‘liq xususiyat ham umumiy iroda etishmasligidir: kichikroq o‘quvchi hali uzoq muddatli mehnat va qat'iyatlilik, qiyinchilik va to‘siqlarni engib o‘tishda katta tajribaga ega emas.
Injiqlik va qaysarlik jamiyatning unga qo‘yadigan talablarga, o‘zi xohlagan narsani qurbon qilish zarurligiga qarshi bolaning o‘ziga xos noroziligidir. Yosh o‘quvchilarning hissiyotlari juda yuqori. Atrofdagi voqelikning deyarli barcha elementlari va ular bilan o‘zaro ta’sir kichik o‘quvchida hissiy tajribalarni keltirib chiqaradi. Hissiylik ularning beqarorligi, kayfiyatning tez-tez o‘zgarishi, ta’sir qilish tendentsiyasi, quvonch, qayg‘u, g‘azab, qo‘rquvning qisqa muddatli va zo‘ravonlik namoyon bo‘lishida ifodalanadi. Yillar davomida his-tuyg‘ularini tartibga solish, ularning istalmagan ko‘rinishlarini cheklash qobiliyati tobora rivojlanib bormoqda. Bir necha yillar davomida kichik maktab o‘quvchisi to‘g‘ri tarbiyalangan holda, uning keyingi rivojlanishi uchun muhim bo‘lgan jamoaviy faoliyat tajribasini to‘playdi. Kollektivizmni tarbiyalashga bolalarning jamoat, jamoaviy ishlarda ishtirok etishi yordam beradi, bu ham ziddiyatli vaziyatlarning paydo bo‘lishi uchun muhitga aylanishi mumkin. Bu erda bola jamoaviy ijtimoiy faoliyatning asosiy tajribasini oladi, jamiyat bilan o‘zaro munosabatda bo‘lish qobiliyatini o‘rganadi.
Konflikt - psixologik kategoriya, o‘zaro ta’sirning turli darajalarida namoyon bo‘ladigan va bir qator tarkibiy qismlardan iborat murakkab hodisa. Ulardan birining ustunligi ushbu hodisaning namoyon bo‘lishining o‘zgaruvchanligini belgilaydi. Shaxs konfliktini ko‘rib chiqish nuqtai nazaridan asosiy narsa konfliktli kompetentsiyani shakllantirish momentidir. Konflikt kompetentsiyasini shakllantirish orqali atrof-muhitga mehr-oqibatli munosabatni tarbiyalash har tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Konflikt kompetentsiyasi - xulq-atvorni tartibga solish usullarini ijobiy o‘zlashtirish fonida sheriklik, hamkorlik pozitsiyasini rivojlantirish. Kommunikativ kompetentsiya tarkibida konflikt kompetensiyasi alohida o‘rin tutadi. Bu konfliktdagi xatti-harakatlarning mumkin bo‘lgan strategiyalari to‘g‘risida xabardorlik darajasiga va muayyan hayotiy vaziyatda ushbu strategiyalarni amalga oshirish qobiliyatiga bog‘liq. Zamonaviy davrda maktabda asosan bolaning o‘qish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan fazilatlarini rivojlantirishga e'tibor beriladi. Shu bilan birga, ta’limning ruhiy tomoni ko‘pincha unutiladi, tashqi muhit omillarining maktab o‘quvchilariga ta’sirini o‘rganishga etarlicha e'tibor berilmaydi va ko‘p jihatdan ularda hayotga ziddiyatli munosabatni shakllantirishdir
Bolaning barcha hissiy holatlari vaqtinchalik. Ammo tipik ruhiy holatlar juda keng tarqalgan va shaxsga xos ko‘rinishlar bilan birga keladi. Emotsional holatlar qanchalik subyektiv bo‘lmasin, ular tashqi olam, tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarning shaxsga ta’sirining o‘ziga xos xususiyatlari bilan shartlanadi. Ma’lumki, sub'ekt boshidan kechirgan har qanday hissiy rangdagi holat va hodisani hissiy tajriba sifatida tavsiflash mumkin, unda ichki qarama-qarshilik tan olinadi va uni sub'ektiv darajada hal qilish jarayoni davom etadi. Tajribaning o‘ziga xos elementi bo‘lib, u hozirgi paytda shaxsning holatini rangga aylantiradi - bu psixo-emotsional stress.
Bola boshdan kechirgan hissiy holatlarning har biri paydo bo‘lgan nizolarning paydo bo‘lishi va dinamikasiga ta’sir qiladi.
Emotsional holatlarning quyidagi turlarini ajratish mumkin:
Emotsional stress holati - bu hissiy stressni keltirib chiqaradigan vaziyatlarda odamning hissiy reaktsiyasi. Stress holati voqelik bilan kurashish uchun zarur bo‘lgan moslashuvchan reaktsiyalar majmuasini o‘z ichiga olish uchun tananing barcha resurslarini umumiy safarbar qilish bilan tavsiflanadi.
Anksiyete tugallanmagan vaziyatlarning mavjudligi, bolaning bloklangan faoliyati tufayli paydo bo‘ladi, bu esa ortiqcha stressni bo‘shatishga imkon bermaydi. Anksiyete ongda noaniqlik sharoitida muvaffaqiyatsizlik, xavf yoki muhim narsani kutish bilan bog‘liq bo‘lgan ichki o‘tkir, ma’nosiz tashvish holati sifatida boshdan kechiriladi.
Frustratsiya - sub'ektiv ravishda engib bo‘lmaydigan to‘siq tufayli yuzaga kelgan shaxsning psixologik holati; g‘azab hissi paydo bo‘lishidan va ochiq tajovuzning namoyon bo‘lishidan oldin muvaffaqiyatsizlik tajribasi. Ko‘pincha umidsizlik, asabiylashish, tashvish va umidsizlik bilan birga keladi.
Inqiroz - bu hayotiy maqsadlar va vazifalarni amalga oshirishda qarama-qarshiliklar paydo bo‘lganda yuzaga keladigan holat, muammolarni hal qilishning ilgari ishlab chiqilgan usullari va usullari yordamida ma’lum vaqt davomida bartaraf etib bo‘lmaydi, masalan, 7 yil inqirozi. Inqirozni engib o‘tib, bola u uchun qiyin vaziyatlarga moslashishning sifat jihatidan yangi shakllariga ega bo‘ladi. Inqirozlarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: rivojlanish inqirozlari, tasodifiy inqirozlar va tipik inqirozlar.
Depressiya - bu uzoq muddatli to‘qnashuvlar va o‘quv jarayonida maktabda qiyin chidab bo‘lmaydigan qiyinchiliklar tufayli yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan holat. Depressiya passiv xatti-harakatlar, depressiya, umidsizlik hissi va o‘z-o‘zini hurmat qilishning pasayishi bilan birga keladi.
Potentsial ziddiyatli pedagogik vaziyatlar orasida M. M. Rybakova quyidagilarni aniqlaydi:
-faoliyat holatlari, xatti-harakatlar holatlari, munosabatlar holatlari. Boshlang‘ich maktabda vaziyat o‘qituvchiga bo‘lgan munosabatiga qarab konflikt xarakterini olishi mumkin;
-muloqot qobiliyatlari etishmasligi tufayli;
-kam ta’minlangan oilalar farzandlarida. Boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalarda ko‘pincha o‘yinga bo‘lgan ehtiyojga asoslangan harakatlar konfliktlari va intizomiy va tarbiyaviy talablarga rioya qilmaslik bilan bog‘liq faoliyat konfliktlari mavjud.
Qishloq maktabida yuzaga keladigan nizolarning asosiy sabablari aniqlanadi, ular quyidagilardan iborat:
-insoniy munosabatlarning psixologik xususiyatlari, ya’ni ularning yoqtirishlari va yoqtirmasliklari, o‘qituvchining harakatlari, zaif psixologik aloqa;
-guruh a’zolarining shaxsiy o‘ziga xosligi, masalan, ularning hissiy holatini nazorat qila olmaslik, tajovuzkorlik, muloqot qilish qobiliyatining yo‘qligi.
O‘quvchilar o‘rtasidagi nizolarning aksariyati turli mikroguruhlarda etakchilik da’volari tufayli yuzaga keladi. Shaxslararo nizolar o‘rnatilgan rahbar va mikroguruh a’zosi etakchi sifatida obro‘ga ega bo‘lgan o‘rtasida yuzaga kelishi mumkin. Konfliktli vaziyatlar mikroguruhlarning rahbarlari o‘zaro aloqada bo‘lganda paydo bo‘lishi mumkin, ularning har biri o‘z vakolatlarini butun sinf tomonidan tan olinishini da’vo qilishi mumkin. Rahbarlar o‘z tarafdorlarini nizolarga jalb qilishlari mumkin, bu esa shaxslararo ziddiyat doirasini kengaytirishi mumkin. O‘quvchilar o‘rtasidagi ziddiyatli vaziyatlarni sinf rahbari yo‘q qiladi, u (ba’zan ota-onalar bilan birgalikda) har bir rahbar uchun o‘ziga xos etakchilik sohasini topishi kerak. Qizlar va o‘g‘il bolalar o‘rtasida tasodifiy shaxslararo nizolar shaxsiy ustunlik namoyon bo‘lishi, boshqalarga hamdardlik va tengdoshlarga nisbatan bag‘rikenglik yo‘qligi tufayli yuzaga keladi.
O‘quvchilar o‘rtasidagi nizolar quyidagi holatlarda yuzaga keladi:
-haqorat, hasad tufayli;
-o‘zaro tushunish yo‘qligi sababli;
-etakchilik uchun kurash munosabati bilan;
-o‘quvchi shaxsining jamoaga qarama-qarshiligi tufayli;
-ijtimoiy ish bilan bog‘liq holda.
Tengdoshlarga nisbatan do‘stona munosabatlarda ziddiyatning asosiy sabablari:
-axloqsizlik;
-bema’nilik, a’lochi talabalar va sevimlilar;
-shaxsiy huquqbuzarlik;
-yolg‘on va takabburlik;
-sinfdoshlar o‘rtasidagi raqobat.
O‘quvchilarning ziddiyatlariga ularning individual psixologik xususiyatlari, xususan, tajovuzkorligi sezilarli darajada ta’sir qiladi. Sinfda tajovuzkor o‘quvchilarning mavjudligi nafaqat ularning ishtirokida, balki ularsiz ham - jamoaning boshqa a’zolari o‘rtasida mojarolar ehtimolini oshiradi. Maktab o‘quvchilarining tajovuz sabablari, nizolarning paydo bo‘lishi haqidagi fikrlari quyidagilardan iborat:
-tajovuzning sababi: tengdoshlar orasida ajralib turish istagi ;
-tajovuz manbai: kattalarning yuraksizligi va shafqatsizligi;
-hamma narsa sinfdagi munosabatlarga bog‘liq;
-o‘quvchining tajovuzkorligi uchun oila aybdor;
-tajovuzkor - aqliy zaif bolalar;
-tajovuzkorlik - ortiqcha energiya bilan bog‘liq yoshga bog‘liq xususiyatlar;
Maktabda o‘quvchilar o‘rtasidagi nizolar, shu jumladan noto‘g‘ri xatti-harakatlar, maktab o‘quvchilarining xatti-harakatlarida umume'tirof etilgan me'yorlarning buzilishi tufayli yuzaga keladi. Maktabda o‘quvchilarning xulq-atvor normalari barcha o‘quvchilar va o‘qituvchilarning manfaatlarini ko‘zlab ishlab chiqilgan. Agar ular kuzatilsa, bu maktab guruhlaridagi qarama-qarshiliklarni minimal darajaga tushirish uchun mo‘ljallangan. Ushbu normalarning buzilishi, qoida tariqasida, kimningdir manfaatlarini buzishga olib keladi. Manfaatlar to‘qnashuvi konfliktning asosidir. O‘quvchilar, o‘z fikriga ko‘ra, ko‘pincha maktabdagi xatti-harakatlar me'yorlarining quyidagi buzilishiga yo‘l qo‘yadilar:
-qo‘pollik, muloqotda qo‘pollik;
-nutqda odobsiz iboralardan foydalanish;
-o‘quvchilarning bir-biriga nisbatan hurmatsizligi;
-kichik o‘g‘irlik;
-janglar;
-bezorilik;
-yosh va zaiflarni qo‘rqitish;
Potentsial ziddiyatli pedagogik vaziyatlar orasida quyidagilar ajralib turadi: faoliyat holatlari, xatti-harakatlar holatlari, munosabatlar holatlari.
Maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi nizolarning xususiyatlari, birinchi navbatda, bolalarning yoshga bog‘liq psixologiyasining o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Ta’lim jarayonining tabiati, uni muayyan umumiy ta’lim muassasasida tashkil etish konfliktlarning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va tugashiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlardagi ziddiyatlarga ta’sir qiluvchi uchinchi omil - bu turmush tarzi va mavjud ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat.
Zamonaviy sharoitda qishloq maktabida o‘quvchilar o‘rtasidagi ziddiyatlarning o‘ziga xosligi tashqi turmush tarzi, ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat bilan belgilanadi. Qishloq maktablari jamoalaridagi munosabatlar va nizolar qishloq hayoti bilan bog‘liq barcha asosiy qarama-qarshilik va muammolarni aks ettiradi. Konfliktli vaziyatlar munosabatlar, xatti-harakatlar va faoliyat sharoitida yuzaga keladi. Qishloq maktablari o‘quvchilari nizolarda o‘zaro ta’sir qilish tajribasiga ega emaslar, chunki ular bilan bog‘liq pedagogik ish etarli darajada konstruktiv foydalanilmaydi va profilaktika emas, balki tuzatuvchi xususiyatga ega. Bolalarda tajovuzkorlik darajasini pasaytiradigan va ziddiyatli xatti-harakatlarni minimallashtiradigan aniq profilaktika choralarini qo‘llash zarurligi va maqsadga muvofiqligini isbotlash muhimdir.
Maktabdagi nizolar ta’lim jarayonining ajralmas qismidir. O‘z-o‘zidan, tengdoshlar o‘rtasidagi ziddiyat g‘ayrioddiy narsa emas. Bunday mojaro shaxsiy o‘sish imkoniyatini o‘z ichiga oladi, chunki sinfdoshlar oldida o‘z pozitsiyasini himoya qilishni o‘rganish, har qanday masala bo‘yicha o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lishni o‘rganish zarurati ortadi. Ko‘pincha maktabdagi nizolar epizodik, ya’ni vaqti-vaqti bilan barcha o‘quvchilar o‘rtasida kelib chiqadi. Bola, bir marta bolalar jamoasida, uning qonunlariga muvofiq yashashni o‘rganishi kerak. Buni og‘riqsiz va osonlik bilan qilish har doim ham darhol mumkin emas. Maktabdagi mojarolar nima, ulardan qochishga harakat qilish kerakmi?
Maktabdagi nizolar sabablari
Har qanday hodisa singari, sinfdoshlar o‘rtasidagi nizolar ham o‘z sabablariga ega. Ko‘pincha nizolar bir sinf o‘quvchilari o‘rtasida yuzaga keladi va xarakterlarning mos kelmasligi, muayyan masala bo‘yicha turli fikrlarning to‘qnashuviga asoslanadi. Ko‘pincha mojarolar o‘smirlik davrida sodir bo‘ladi. O‘n uch yoshdan o‘n olti yoshgacha ta’sirchanlik, shubhalilik va xavotirning kuchayishi bilan ajralib turadi. Bitta beparvo so‘z mojaroning rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bu yoshdagi yoshlar va qizlarda boshqalarga nisbatan toqat va bag‘rikenglik hali yetarlicha shakllanmagan. Ular hamma narsani oq va qora rangda ko‘radilar va har qanday hodisaga o‘zlarining baholarini berishadi. Bunday nizolarni hal qilish ba’zi hollarda ota-onalarning bolaning hayotida ishtirok etishini talab qiladi. Maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi nizolarning asosiy sabablari nimada?
Hokimiyat uchun kurash
Mojaroning rivojlanishining eng keng tarqalgan sababi - tengdoshlar orasida asosiy bo‘lish imkoniyati uchun kurash. Xarakterning etakchilik fazilatlariga ega bo‘lgan bola o‘z kuchini boshqalarga ko‘rsatishga intiladi. O‘g‘il bolalar ko‘pincha jismoniy kuch yordamida o‘zlarining ustunliklarini isbotlaydilar, qizlar esa nozik manipulyatsiya qilishni o‘rganadilar. Har holda, hokimiyat uchun kurash bor. O‘smir bor kuchini tinglash uchun harakat qiladi va shu bilan uning tan olinishiga bo‘lgan chuqur ehtiyojini qondiradi. Bu jarayonni tez va xotirjam deb atash mumkin emas. Ba’zan yillar o‘tadi, kechagi bola qaysi usullarni maqbul va qaysi birini rad qilish yaxshiroq ekanligini tushunadi.
Haqorat va haqoratlar
Tengdoshlar bilan o‘tkir mojaroning yana bir sababi - ko‘plab shikoyatlar va tushunmovchiliklar. Sinfda zaif va himoyasizlar xafa bo‘ladigan vaziyat, afsuski, bugungi kunda kamdan-kam uchraydi. O‘z shaxsiyatini himoya qilish zarurati bilan shakllangan konflikt ishonchsizlik, izolyatsiya kabi shaxsiy xususiyatlarning shakllanishiga olib keladi. Maktab zo‘ravonligi nafaqat doimiy tahqirlangan kishiga, balki boshqa o‘quvchilarga ham zararli. O‘smirlar xolis tajovuzkor harakatlarning rasmini ko‘radilar, ularning orqasida ko‘pincha to‘liq jazosizlik mavjud.
Bir sinf o‘quvchilari o‘rtasidagi shikoyatlar va haqoratlar, albatta, aniq mojaroga olib keladi. Yorqin kelishmovchilikning sababi nima bo‘lishidan qat'i nazar, bu majburiy hal qilishni talab qiladi. Bolalar o‘z his-tuyg‘ularini qanday yashirishni bilishmaydi, ular hozirgi vaziyatni darhol tushunishni xohlashadi.
O‘quvchilar o‘rtasidagi ziddiyat va nizolar dars vaqtida ham, darsdan tashqari paytda ham, to‘garaklar o‘tish jarayonida ham kelib chiqishi va xatto bu o‘quvchilar uylariga ketgandan keyin ham davom etishi mumkin. Biz dars paytida kelib chiqadigan nizolarga misol qilib ushbu dars ishlanmani keltirishimiz mumkin.
4-sinf ona tili fanidan dars ishlanma
Mualliflar: R.Ikromova, X. G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva, D. Shodmonqulova
Mavzu: Fe’l so‘z turkumi
Darsning maqsadlari:
Ta’limiy maqsad- O‘quvchilarga fe’l so‘z turkumi haqida ma’lumot berish, ularning aytilishi va imlosini tushuntirish.
Tarbiyaviy maqsad: O‘quvchilarda ona vatanga bo‘lgan muhabbat tuyg‘ularini uyg‘otish
Rivojlantiruvchi: O‘quvchilarda og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish va ularda shaxs va narsalarning harakatini bildirgan so‘zlar ko‘nikmasini rivojlantirish.
Tayanch kompetensiyalar:
Aaxborot bilan ishlash kompetensiya elementi: O‘quvchilarni har bir darsda kitob bilan ishlashga, bajarilayotgan mashqning maqsadini tushunishga o‘rganadi.
Fanga oid kompetensiyalar:
-o‘zining xato va kamchiliklarini to‘g‘ri tushunib, o‘zini nazorat qila olish va xatolarini tuzatishga harakat qilish, kattalarga, kichiklarga va o‘rtoqlariga yordam berish.
-talaffuz me’yorlariga va bo‘g‘in ko‘chirish qoidalariga rioya qila olish, mavzuga oid so‘zlarni og‘zaki va yozma nutqda, o‘zlashtirilgan leksik birliklarni matnda qo‘llay olish.

No	Darsning qismlari	Ajratilgan vaqt
1	Kirish	5 daqiqa
2	Asosiy qism:	35daqiqa
a	Uyga berilgan vazifani so‘rash va o‘tilgan mavzuni mustahkamlash	5 daqiqa
b	Yangi mavzu bayoni	20daqiqa
c	Yangi mavzuni mustahkamlash	10daqiqa
3	Yakuniy qism	5 daqiqa

Dars turi- Yangi bilim beruvchi

Darsning metodi-Suhbat, savol-javob, yelpug‘ich metodlari.
Darsning jihozi: Darslik, multimedia, savol-javob o‘tkazish uchun plakatlar, rag‘bat kartochkalari, tarqatma testlar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
1.Salomlashish: O‘quvchilar omonmsiz,
Bugun darsga tayyormisiz?
O‘quvchilar: Bizlar sog‘miz, omonmiz,
Dars tinglashga tayyormz.
2.Davomatni aniqlash: Darsda kimlar qatnashyotgani aniqlanib, sinf jurnaliga qayd qilinadi.
3. Navbatchi axboroti:
O‘qituvchi: Qani ayting bolalar, kim navbatchi bo‘ladi?
Ushbu kunning hisobin menga aytib beradi.
( Navbatchi o‘quvchi o‘rnidan turib javob beradi)
O‘quvchi:Mendir bugun navbatchi
16 tadir o‘quvchi.
Saf tortishib barchamiz,
A’lo o‘qiymiz barchamiz.
Men Jamshidov Xondamir bugun sinfda navbatchiman. Tashqarida havo ochiq o‘lkamizda bahor fasli. Sinfda 16 ta o‘quvchi bor. Bugun darsga 15 nafar o‘quvchi qatnashyapti. Bugun 10-mart, haftaning payshanba kuni.
4. Siyosiy daqiqa:
O‘qituvchi: O‘quvchilar 2019-yil 19-martda Muhtaram Prezidentimiz tomonidan «Beshta muhim tashabbus» ilgari surilgan. O‘quvchilar qani besh tashabbusni yodimizga solvolamiz-a? Qani , menga kim aytadi birinchi tashabbusni?
O‘quvchilar o‘rtasida shunaqa paytlarda men aytaman, men aytaman deb tortishib ketishlari va ziddiyat kelib chiqishi mumkin. Bunday paytda o‘qituvchi tabaqalanishni oldini olish uchun sinf jurnalidagi tartib bo‘yicha ayttirsa maqsadga muvofiq, hamda mana shunday kerakli siyosiy bilimlar barcha o‘quvchilarning yodida qoladi.
O‘quvchi: Musiqa chal she’rlar yoz,
Sen xohlasang rasm chiz.
Aktyor bo‘lmoqchimisan?
Qo‘llar beshta tashabbus.
O‘quvchi: Sport bilan shug‘ullan,
Boks, tennis, suvda suz.
Jismonan chiniqasan,
Qo‘llar beshta tashabbus.
O‘quvchi: Komputer asli bu,
Kerakli dasturlardir.
Xalqqa tegsin zo‘r foyda,
Qo‘llar beshta tashabbus.
O‘quvchi: Kitobdir ilmnimg,
Dengizida sho‘ng‘ishning.
Boshqarasan dunyoni,
Qo‘llar beshta tashabbus.
O‘quvchi: Tek o‘tirma, ko‘p pishir
Xotin qizlar ishlasin.
Xalqqa tegsin zo‘r foyda,
Qo‘llar beshta tashabbus.
O‘qituvchi: Barakalla, o‘quvchilar. Har doim bir-biringizga hurmatda bo‘ling. Hurmat qilsangizgina hurmat topasiz.
O‘quvchilar dars « Ona tili» bo‘lgani uchun ona tili haqida she’rlar aytishadi.
O‘quvchilarni uchta guruhga bo‘lib olinadi va har bir guruh o‘z shiorini aytadi. Bu guruhlar: 1-qator «Donolar», 2-qator « Bilimdonlar», 3-qator «Topqirlar».
Guruhlarga nom tanlashda ham o‘quvchilar o‘rtasida kichik nizolar kelib chiqishi mumkin. Masalan, sinfdagi mikroguruhlarning «lider»lari o‘zini ko‘rsatib qo‘yish maqsadida atay bitta nomni talashish kabilar. Bunday paytda ana shu mikroguruhlarning «lider»larine albatta bilsa bo‘ladi va ular bilan darsdan keyin individual shug‘ullanish talab etiladi. Ayni mana shu paytda ushbu kichik nizoni hal etishda, albatta o‘qituvchining uzil kesil qarori ahamiyatlidir.
Asosiy qism:

1. 
   O‘tilgan mavzuni mustahkamlash:
   

Uyga vazifani so‘rash va baholash. Uyga vazifa tekshiriladi va o‘quvchilar o‘zaro bir-birini baholash orqali baholanadi. O‘quvchilar bir-brini baholash albatta to‘g‘rilika va vijdoniylikka asoslanadi. O‘quvchilarga bir-birlarini daftarlarini tarqatishdan oldin, ularning o‘zaro munosabatlaridan ham o‘qituvchi xabardor bo‘lishi shart. Agar bir-birlarini o‘rtasida nizo bo‘lgan o‘quvchilarning daftarlari bir-biriga to‘g‘ri kelib qolsa, qasddan bahosini pasaytirishi va bu yanada ziddiyatni avj olishiga sabab bo‘lishi, yoki bir-biriga yaqin do‘st yo dugonalarning daftarlari bir-biriga to‘g‘ri kelib qolishi bahoning nomunosib tarzda ko‘tarilishi va bu esa sinf o‘rtasida kichik nizo chiqishiga sabab bo‘ladi.
O‘tilgan mavzu qoidalar xo‘r bo‘lib ayttirish orqali mustahkamlanadi. O‘quvchilarga gul bandlari beriladi. Ular o‘z-o‘zini baholash yo‘li orqali gul bandiga darsga qatnashishiga qarab yaproqlarni yopishtiradilar. Bunda vijdoniylik, rostgo‘ylik rivojlanadi.

2. 
   Yangi mavzu bayoni:
   

Yangi mavzu turli xil misollar bilan tushuntiriladi. Qoida aytiladi:
Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so‘zlar fe’l deyiladi. Fe’llar nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi? So‘roqlariga javob bo‘ladi.
368-mashq. Matnni o‘qing ajratilgan so‘zlarga so‘roq bering va ularni ko‘chiring. Qavs ichida har birining so‘rog‘ini yozing.
Ota etik, ona etik va bola etik poygakda ahil yashashardi.
Bir kuni bola etik yig‘ladi:
-Hamma yog‘im og‘riyapti. Beshafqat bola men bilan suv kechdi. Katta-kichik toshlarni tepid.
Ota etik bilan ona etik bola etikka achinishdi. O‘yinqaroq bola bemor etikchani yana qiynayverdi. Qish kunlarining birida bola etikning jag‘I yirtildi.
Yomon bolaning tuzalmasligini bilib, etiklar uy egalaridan qochishdi. (Zulfiya Mo‘minovadan)
Ertakni o‘zingiz davom ettiring.
Bolalar ertakni o‘zlari davom ettiriladi va mazmunan yaxshisi tanlab olinadi va boshqalarga o‘rnak bo‘lishi ta’kidlanadi. ( O‘zim mana shu darsni o‘tgan sinfda o‘qituvchilarning farzandlari va xatto maktab direktori, maktabning ma’naviy va ma’rifiy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosarlarining farzandlari o‘qiyotganligi bois, ana shu o‘quvchilar o‘rtasida «sinfning zo‘ri» bo‘lish uchun doimiy raqobat bo‘lib keladi. Ertakni mazmunli davom ettirgan o‘quvchini tanlab olishda mana shunday o‘quvchilarning borligi va hammasi mazmundor matn tuzganini hisobga olib, o‘qituvchi o‘zi ma’qullagan va o‘ziga yoqqan ertakning davomini yanada jozibadorlik va intonatsiya bilan o‘quvchilarga o‘qib berishi qolgan barcha o‘quvhilarning mana shu matnni tanlab olishga asos bo‘ladi. Albatta, bu yo‘l bilan nizolarsiz shu kabi masalalarni hal qilish mumkin.) O‘quvchilarga ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni yozishda, daftar qiyaligi, partada o‘tirishi nazorat qilinib turiladi.
Daftariga yozib bo‘lgan o‘quvchilar zerikib qolmasligi uchun mavzuga oid tarqatma testlar tarqatiladi. Mashq bajartirish davomida ular ham so‘rab boriladi.
Dam olish daqiqasi: Yozdik, yozdik ko‘p yozdik,
Qo‘llarimiz charchadi.
Endi birga turamiz,
Qo‘lda chapak chalamiz.

Oyoqlarni dukillatib,

Barmoqlarni ochib-yumib,
So‘ngra tez o‘tiramiz,
Davomini yozamiz.
369-mashq. Matnni o‘qing. So‘roqlar yordamida fe’llarni toping. Ular kimning harakatini bildirgan?
Kechqurun Mannon akamning oldiga bordim. Uyimizning buzilishini aytdim.
-Sen hafa bo‘lma, hammamizning uyimiz buziladi. Bu yerga kattakon teatr quriladi, -dedi Mannon akam.
Uyimiz buzildi. Biz boshqa yoqqa, Mannon akam boshqa yoqqa ko‘chib ketti.
Bir kuni akam menga sur`ati bor kitob berdi. Bir mahal menga tanish odamning sur`atini ko‘rib qoldim.
Sur`atning tagiga teatrning bosh rejissori Mannon Uyg‘urning nomi yozilgandi.
O‘sha kuni men yo‘qotgan odamimni topdim. (aziz Abdurazzoqdan)
Fe’llarni ko‘chirib yozing. O‘quvchilar matn ichidagi fe’llarni topib doskaga va daftarlariga husnixat asosida yozadilar. ( Doskaga yozishda nizolar kelib chiqmasligi uchun, qaysi o‘quvchi qaysi gapni o‘qigan bo‘lsa shu gapning ichidagi topshiriqni doskada o‘zi bajarishi aytib o‘tiladi.)
Yangi mavzuni mustahkamlash:
Yangi mavzuni mustahkamlashda o‘quvchilarga turli rasmlar ko‘rsatiladi va rasmlar asosida matn tuzdiriladi. Matnda ko‘proq fe’l qatnashishi va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lishi lozim.
O‘quvchilarga bundan tashqari « Yelpig‘ich» metodi asosida o‘yin tashkil qilinadi. Har bir guruhga bittadan yelpig‘ich beriladi. O‘quvchilar esa unga fe’l so‘z turkumiga oid so‘zlar yozishi kerak bo‘ladi. Birinchi tamomlagan guruh g‘olib bo‘ladi. ( Guruh bilan ishlashda ham nizo va ziddiyatlar kelib chiqmaydi deyolmaymiz. Shu sababdan turli xil nizolarning oldini olish uchun har bir guruh qatorida kim birinchi, kim ikkinchi va kim oxirida chiqish tartibini oldindan belgilab qo‘yganimiz va sustroq qatnashuvchi o‘quvchilarni o‘rtaga joylashtirishimiz maqsadga muvofiq.)
Yakuniy qism: O‘quvchilar rag‘batlantiriladi va baholanadi. Uyga vazifaga 370-mashq beriladi.
Darsimiz tamom.
Har bir darsda kichik kichik ziddiyatli vaziyatlar uchrab turadi. Bunday ziddiyatlar ayniqsa matematika darslarida uchrab turadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek bunday ziddiyatlarning ham ijobiy, ham salbiy taraflarini ko‘rishimiz mumkin. Pedagogik konfliktlar ya’ni ziddiyatlar faqatgina o‘quvchi va o‘quvchi o‘rtasida emas, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida ham kelib chiqishi mmkin.
Konfliktli vaziyatning tuzilishi ishtirokchilarning ichki va tashqi pozitsiyalari, ularning o‘zaro ta’siri va konflikt ob'ektidan iborat. Ishtirokchilarning ichki pozitsiyasida ishtirokchilarning maqsad, manfaat va motivlarini ajratib ko‘rsatish mumkin.Tashqi pozitsiya ziddiyatli tomonlarning nutqiy xulq-atvorida namoyon bo‘ladi, ularning fikrlarida, qarashlarida, istaklarida namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi va o‘smir o‘rtasidagi ziddiyatli munosabatlar o‘zgarishi mumkin yaxshiroq tomoni, agar o‘qituvchi o‘zining tashqi xatti-harakatiga emas, balki uning ichki pozitsiyasiga e'tibor qaratsa, ya’ni. uning maqsadlari, qiziqishlari va motivlarini tushunishingiz mumkin. Mojaro doirasi shaxsiy bo‘lishi mumkin. O‘qituvchilar va o‘quvchilar ko‘pincha ziddiyatli vaziyatlarga duch kelishadi.
Pedagogik vaziyatlar oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Birinchisi, o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning xatti-harakatlarini tashkil etish orqali ularning qarshiligisiz hal qilinadi.
Pedagogik vaziyatlar va konfliktlarning xususiyatlari

Pedagogik vaziyat N.V.Kuzmina tomonidan "o‘quv guruhidagi va o‘quvchilarning munosabatlari va munosabatlarining murakkab tizimidagi haqiqiy vaziyat, ularga qanday ta’sir qilish to‘g‘risida qaror qabul qilishda hisobga olinishi kerak" deb ta’riflanadi.

Pedagogik vaziyatlarda o‘qituvchi oldida o‘quvchi faoliyatini boshqarish vazifasi turadi. Uni hal qilishda o‘qituvchi o‘quvchining nuqtai nazarini qabul qila olishi, uning mulohazalariga taqlid qila olishi, hozirgi vaziyatni o‘quvchi qanday qabul qilishini, nima uchun bunday harakat qilganini tushuna olishi kerak. Pedagogik vaziyatda o‘qituvchi o‘zining aniq harakati, maktabdagi harakatlari haqida o‘quvchilar bilan muloqot qiladi.
O‘quv kuni davomida o‘qituvchi o‘quvchilar bilan turli vaziyatlarda keng ko‘lamli munosabatlarda bo‘ladi: janjalni to‘xtatadi, o‘quvchilar o‘rtasidagi janjalning oldini oladi, darsga tayyorgarlik ko‘rishda yordam so‘raydi, o‘quvchilar o‘rtasidagi suhbatga qo‘shiladi, ba’zan topqirlik ko‘rsatadi.
Psixologiyada konflikt "qarama-qarshi yo‘naltirilgan, mos kelmaydigan tendensiyalarning to‘qnashuvi, ongdagi, shaxslar yoki odamlar guruhining shaxslararo o‘zaro ta’siri yoki shaxslararo munosabatlaridagi, salbiy hissiy tajribalar bilan bog‘liq bo‘lgan yagona epizod" deb ta’riflanadi. Pedagogik faoliyatdagi ziddiyat ko‘pincha o‘qituvchining o‘z pozitsiyasini tasdiqlash istagi va adolatsiz jazoga, uning faoliyatini noto‘g‘ri baholashga qarshi norozilik sifatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchi uchun har kuni maktabda o‘zini tutish qoidalariga va darslar va tanaffuslarda o‘qituvchilarning talablariga rioya qilish qiyin, shuning uchun umumiy tartibning kichik buzilishi tabiiydir. Axir maktabdagi bolalarning hayoti faqat o‘qish bilan cheklanmaydi. Janjal, haqorat, kayfiyat o‘zgarishi va boshqa turli vaziyatlar bo‘lishi mumkin. Bolaning xatti-harakatiga to‘g‘ri javob berib, o‘qituvchi vaziyatni nazorat qiladi va tartibni tiklaydi. Harakatni baholashda shoshqaloqlik ko‘pincha xatolarga olib keladi, o‘qituvchining adolatsizligidan o‘quvchining g‘azabini keltirib chiqaradi, keyin esa pedagogik vaziyat ziddiyatga aylanadi. Pedagogik faoliyatdagi ziddiyatlar uzoq vaqt davomida o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlar tizimini buzadi, o‘qituvchining chuqur stress holatini boshdan kechirishiga, o‘z ishidan noroziligiga olib keladi. Pedagogik ishdagi muvaffaqiyat o‘quvchilarning xulq-atvoriga bog‘liqligini anglash bilan bu holat yanada kuchayadi, o‘qituvchining o‘quvchilarning "rahm-shafqatiga" qaramlik holati paydo bo‘ladi.
V.A. Suxomlinskiy maktabdagi konfliktlar haqida shunday yozadi: «O‘qituvchi bilan bola, o‘qituvchi va ota-ona, o‘qituvchi va jamoa o‘rtasidagi ziddiyat maktab uchun katta muammodir. Ko‘pincha, o‘qituvchi bola haqida adolatsiz fikr yuritganda, nizolar paydo bo‘ladi. Bola haqida adolatli o‘ylang va hech qanday nizolar bo‘lmaydi. Konfliktdan qochish qobiliyati o‘qituvchining pedagogik donoligining tarkibiy qismlaridan biridir. Mojarolarning oldini olish o‘qituvchini nafaqat himoya qiladi, balki jamoaning tarbiyaviy kuchini yaratadi.
O‘quv faoliyati bilan bog‘liq vaziyatlar ko‘pincha sinfda o‘qituvchi va o‘quvchi, o‘quvchi va o‘quvchi, o‘qituvchi va o‘quvchilar sinfi o‘rtasida yuzaga keladi va o‘quvchining darsni yakunlashdan bosh tortishida namoyon bo‘ladi. Bu turli sabablarga ko‘ra sodir bo‘lishi mumkin: charchoq, assimilyatsiya qilishda qiyinchilik o‘quv materiali, uy vazifasini bajarmaslik va ko‘pincha ishda qiyinchiliklar yuzaga kelganda aniq yordam o‘rniga o‘qituvchining muvaffaqiyatsiz izohi.
Oxirgi paytlarda o‘qituvchilar tomonidan fanni o‘zlashtirishda ortiqcha talablar qo‘yilishi, baholar o‘qituvchiga bo‘ysunmaydigan, darsda intizomni buzganlarni jazolash vositasi sifatida qo‘llanilishi natijasida bunday nizolar ko‘payib bormoqda. Shunday qilib, o‘quv faoliyatining haqiqiy motivi buziladi, bunday holatlar ko‘pincha qobiliyatli, mustaqil o‘quvchilarning maktabni tark etishiga olib keladi, qolgan o‘quvchilarning umumiy o‘rganishga qiziqishlari yo‘qoladi.
Pedagogik vaziyat konflikt xarakteriga ega bo‘lishi mumkin, agar o‘qituvchi o‘quvchining harakatini tahlil qilishda xatoga yo‘l qo‘ygan, asossiz xulosa chiqargan va sabablarni aniqlamagan bo‘lsa. Shuni esda tutish kerakki, bir xil harakat butunlay boshqa sabablarga ko‘ra yuzaga kelishi mumkin.
O‘qituvchi vaziyat va haqiqiy sabablar to‘g‘risida yetarli ma’lumotga ega bo‘lmagan holda, o‘quvchilarning harakatlarini baholab, xatti-harakatlarini tuzatishi kerak. O‘qituvchi har doim ham bolaning hayotining guvohi emas, u faqat harakat sabablarini taxmin qiladi, u bolalar o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshi bilmaydi, shuning uchun xatti-harakatni baholashda xatolar bo‘lishi mumkin va bu o‘quvchilarning haqli ravishda noroziligiga sabab bo‘ladi. O‘quvchilarning harakatlarini baholagan o‘qituvchilar har doim ham bunday baholashning o‘quvchi uchun oqibatlari uchun javobgar bo‘lmaydilar va bunday baholashlar o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi keyingi munosabatlarga qanday ta’sir qilishiga yetarlicha e'tibor bermaydilar. Harakatni tashqi idrok etish va uning motivlarini soddalashtirilgan talqin qilish asosida o‘qituvchi ko‘pincha nafaqat harakatni, balki o‘quvchining shaxsiyatini ham baholaydi, bu esa o‘quvchilarning asosli noroziligi va noroziligini, ba’zan esa o‘zini tutish istagini keltirib chiqaradi.
O‘zaro munosabatlardagi nizolar ko‘pincha o‘qituvchining vaziyatlarni bemalol hal qilishi natijasida yuzaga keladi va qoida tariqasida uzoq muddatli xarakterga ega. O‘zaro munosabatlardagi nizolar shaxsiy ma’noga ega bo‘lib, o‘quvchining o‘qituvchiga uzoq muddatli dushmanligi yoki nafratini keltirib chiqaradi, o‘qituvchi bilan uzoq vaqt davomida o‘zaro munosabatlarni buzadi va kattalarning adolatsizligi va tushunmovchiligidan himoya qilish uchun shoshilinch ehtiyojni keltirib chiqaradi.
O‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlar rang-barang va mazmunli bo‘ladi, agar o‘qituvchi o‘quvchilar, ularning yashash sharoitlari, maktabdan tashqari faoliyati bilan qiziqsa, rolli o‘yinlardan tashqariga chiqadi. Bu vaziyat yoki mojaroning tarbiyaviy ahamiyatini anglash imkonini beradi. Aks holda, munosabatlar uzilishi mumkin.
Pedagogik konfliktlarning xususiyatlari . Ular orasida quyidagilar mavjud:
Vaziyatni pedagogik jihatdan to‘g‘ri hal qilish uchun o‘qituvchining kasbiy mas'uliyati axir, maktab o‘quvchilar odamlar o‘rtasidagi munosabatlarning ijtimoiy normalarini o‘rganadigan jamiyat modelidir;
Konflikt ishtirokchilari turli xil ijtimoiy maqomga ega (o‘qituvchi -o‘quvchi), (o‘quvchi-o‘quvchi) konfliktdagi turli xatti-harakatlarni belgilaydi;
Ishtirokchilarning yoshi va hayotiy tajribasidagi farq ularning konfliktdagi pozitsiyalarini kuchaytiradi, ularni hal qilishdagi xatolar uchun javobgarlikning boshqacha darajasini keltirib chiqaradi;
Ishtirokchilarning hodisalar va ularning sabablarini turlicha tushunishlari ("o‘qituvchining ko‘zi bilan" va "o‘quvchining ko‘zi bilan" ziddiyat turlicha ko‘rinadi), shuning uchun o‘qituvchi uchun bolaning aql-idrokining chuqurligini tushunish har doim ham oson emas.
Konflikt paytida boshqa o‘quvchilarning ishtirok etishi ularni guvohlar ishtirokchisiga aylantiradi va konflikt ular uchun ham tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘ladi. O‘qituvchi buni doimo yodda tutishi kerak;
O‘qituvchining konfliktdagi kasbiy pozitsiyasi uni hal qilishda tashabbus ko‘rsatishga va shakllanayotgan shaxs sifatida o‘quvchining manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘yishga majbur qiladi;
Konfliktni hal qilishda o‘qituvchining har qanday xatosi boshqa o‘quvchilarni ham qamrab oladigan yangi vaziyatlar va konfliktlarni keltirib chiqaradi;
Pedagogik faoliyatdagi ziddiyatni muvaffaqiyatli hal qilishdan ko‘ra oldini olish osonroq.