Mundarija kirish I bob. Muammoni о’rganishning ilmiy-nazariy asoslari

Idrok qilishning shakllanishi His qilishning shakllanishi – bolalarda qabul qilish jarayonining shakllanishi va predmetlar, oʼrab turgan atrof borliq haqida tasavvurlarni xosil boʼlishidir. Bola dunyoga kelganda xis qilish tuygʼulari shakllanib boʼlgan boʼladi. Lekin ularning normal funktsiyasini atrof – borliqni qabul qilishlari taʼminlab beradi.
Xis etish jarayoni toʼgʼri shakllanish uchun, maqsadga yoʼnaltirilgan xissiy tarbiya zarur va muhimdir. Bolaga koʼrishni, barmoqlar bilan paypaslashni, obʼektlarni eshitishni oʼrgatish kerak, yaʼni unda qabul qilish xarakatlarini shakllantirish kerak. Lekin predmetni tekshirish, koʼrish, paypaslash yetarli emas. Bunda predmetni bir qancha belgilarini aniqlash bilan birga, ularni boshqa predmetlar bilan belgilarning munosabatlarini aniqlash zarurdir.
Buning uchun bolaga kerakli oʼlchovlarni berish kerak, bunla bola nimani qabul qilayotganligini biladi
Bu xis qilishning asosiy tushunchalari boʼlib, tarixiy koʼrinishga ega boʼlib, qabul qilish jarayonida taqqoslashni taʼminlab beradi. Ularga geometrik shakllarning tartiblari, kattaliklarning shkalalari, ogʼirlik oʼlchovlari, yuqori tovushlar qatori, ranglar jilosi, ona tilining fonetik tarkibi kiradi.
Yuqorida koʼrsatilgan hamma tushunchalar bola tomonidan oʼz vaqtida egallangan boʼlishi zarur. Qabul qilish jarayonida bola asta sekinlik bilan koʼrish, eshitish, xarakat, bilish obrazlarini ortirib boradi. Lekin bunda bola predmetlarning munosabati va belgilarini qabul qilish jarayonida, bu munosabatlar va belgilar soʼzlar bilan izohlangan boʼlishi kerak. Bu esa predmetning obrazlari haqida tasavvurlarni mustahkamlaydi, ularni yana ham aniqlashtiradi. Аgar qabul qilish obrazlari soʼzlar bilan mustahkamlangan boʼlsa bir qancha vaqt oʼtishiga qaramay bola tasavvurlarida uygʼotish mumkin. Buning uchun kerakli soʼzga javob beradigan – birikmani aytish kifoyadir.


II BOB. Fonetik-fonematik nutq nuqsoni bo’lgan bolalarning idrokining o’ziga xos xususiyatlari
2.1. Fonetik-fonematik nutq nuqsoni bo’lgan bolalarning idrokining o’ziga xos xususiyatlari
Hozirgi vaqtda nutqi buzilgan bolalar, shu jumladan nutqning fonetik-fonemik rivojlanmagan bolalari (FFNR) sezilarli darajada. Nutq buzilishlarining sabablaridan biri fonemik idrokning shakllanmaganligidir.
Nutqning fonetik va fonemik rivojlanmaganligi va uni tuzatish muammolariga qiziqish mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar (G.A.Kashe, R.E.Levina, I.I.Panchenko, O.V.Pravdina, M.F.Fomichev va boshqalar) tomonidan mavzuning yetarli darajada ishlab chiqilganligidan dalolat beradi. Bu bolalarda ushbu buzuqlikning paydo bo'lish chastotasi, kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqning fonetik va fonemik rivojlanmaganligi namoyon bo'lishining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga oladigan tuzatish usullarining xilma-xilligi bilan izohlanadi.
G.I.ning tadqiqotlariga ko'ra. Zharenkova, G.A. Kashe, A.K. Markova, N.A. Nikashinaning so'zlariga ko'ra, idrokning shakllanmaganligi maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqning buzilishiga olib keladigan sabablar orasida birinchi o'rinlardan birini egallaydi. Fonemik idrok yetarlicha shakllanmay turib, uning eng yuqori darajasini - tovush tahlilini shakllantirish mumkin emas. Levina R.E. Nutqning kam rivojlanganligini tuzatishning asosiy nuqtasi fonematik idrok etish va ovoz tahlili deb hisoblaydi .
Fonemik idrok etishdagi kamchiliklar bolaning nafaqat nutqning talaffuz tomonini o'zlashtirish jarayonida, balki so'zlarni ovozli tahlil qilish va savodxonlikni o'zlashtirish jarayonida ham sezilarli qiyinchiliklarga duch kelishiga olib keladi. Va shuning uchun nutqning fonemik va fonemik rivojlanmagan yoshi kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarda fonemik idrokning to'liq rivojlanishi nutq buzilishlarini samarali tuzatish, shuningdek, ushbu toifadagi bolalarni o'qitish va keyinchalik ijtimoiylashtirish shartlaridan biridir. jamiyat.
Olimlar maktabgacha yoshdagi bolalarda fonemik idrokni rivojlantirish bo'yicha ish vositalarining xilma-xilligini ta'kidlaydilar: didaktik o'yinlar, eshitish mashg'ulotlari, o'yin mashqlari, fonetik ritm, turli xil kompyuter dasturlari, eng keng tarqalgan vositalardan biri logoritmdir.
Biroq, FFNR bo'lgan katta maktabgacha yoshdagi bolalarda fonemik idrokni rivojlantirish uchun logoritmikaning rolining nazariy asosliligiga qaramay, ushbu yo'nalishdagi ishlarning yaxlitligi uslubiy jihatdan etarli darajada taqdim etilmagan.
Maqsadga muvofiq tadqiqot vazifalari belgilanadi:
Psixologik-pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish asosida nutqning fonetik va fonemik rivojlanmaganligida nutq nuqsoni tuzilishini tavsiflash.
Nutqning fonetik va fonemik rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarda fonemik idrok etish usullarini tanlash va rivojlanish darajasini aniqlash.Bioenergetika elementlari bilan neyropsikologik usullar va vazifalarni o'z ichiga olgan logoritmiya bo'yicha darslar to'plamini ishlab chiqish.
Psixologik va pedagogik adabiyotlarda ko'pincha "fonemik eshitish" va "fonemik idrok" tushunchalarini chalkashtirib yuborish mumkin: amaliyotchilar ham, nazariyotchilar ham ko'pincha bu muammoga duch kelishadi.
Bizning fikrimizcha, bu ushbu tushunchalar mazmunini turlicha talqin qilish bilan izohlanadi: bir atama ostida tadqiqotchilar ko'pincha turli nazariy mazmunni tushunadilar. Shunday qilib, masalan, D.B. Elkonin fonemik idrokni tahlil qilish uchun kognitiv harakatlar, fonemalarni farqlash va so'zning tovush tarkibini o'rnatish uchun maxsus o'rgatilgan ko'nikmalar deb hisobladi [3].
Professor G. V. Chirkina fonemik idrok fonemik eshitish bilan bog'liq, ammo undan farq qiladi, deb hisoblaydi. Muallif nuqtai nazaridan, fonematik eshitish fiziologik eshitishning bir qismi bo'lib, inson xotirasida tartib bilan - "fonema panjarasi"da saqlanadigan eshitiladigan tovushlarni ularning me'yorlari bilan o'zaro bog'lash va solishtirishga qaratilgan. Fonemik idrok deganda fonemalarni farqlash va so‘zning tovush tarkibini aniqlash qobiliyati tushuniladi .
Qabul qilishning fonematik buzilishi nutq nuqsoniga ega bolalarning hammasida belgilanadi, bunda nutq eshitish va nutq xarakat analizatorlari orasidagi bogʼliqlik boʼlmasligi kuzatiladi. Maʼlumki, dizartriya va renolaliyada uchraydigan nutq xarakat analizatori funktsiyasining buzilishi, tovushlarni eshitish orqali qabul qilishga taʼsir qiladi. (G.F.Cergeeva, 1973). Bunda xar doim ham tovushlarni talaffuz qilishida buzilishlar va qabul qilishidagi buzilishlar uchramaydi.
FFNR nutq nusoniga ega boʼlgan bolalarda tovushlarni ajratishda qiyinchiliklar uchraydi, bu esa nutqning tovush tomonini rivojlanishiga oʼz taьsirini koʼrsatadi. Bular yana ikkilamchi nuqson sifatida tovushlarni talaffuz qilishga ham oʼz taьsirini koʼrsatadi. Bunday bolalar nutqidagi kamchiliklar, artikulyatsion apparati kamchiliklari asosida tovush talaffuz qilishdagi oʼzgarishlar, koʼpgina almashtirishlar, artikulyatsion apparat oʼz funktsiyasini toʼlik bajarmasligi natijasida fonematik qabul qilishiga birinchi oʼrinda taьsir qilib, uni shakllanishiga yoʼl qoʼymaydi.
Baьzida bunday bolalarda baьzi-bir tovushlarni eshitib, ajratish kuzatilishi mumkin, lekin bu tovushlar talaffuz etilishida toʼsqinliklar boʼlmaydi, boshqa hollarda esa oson talaffuz etiladigan xuddi shunday tovushlar talaffuzida qiyinchiliklar kuzatilishi mumkin. har xolda bu yerda nisbiylashtirilgan aniqliklar mavjud: qanchalik tovushlar talaffuzida koʼproq shakllansa, shunchalik tovushlarni eshitib,ajratish muvaffaqiyatli amalga oshadi.
Qanchalik tovushlarni talaffuz qilishda tayanch kam boʼlsa, shunchalik fonetik naьmunalarni shakllanishiga sharoit boʼladi. Fonematik eshitishning shakllanishi tugʼri maьnoda bolaning nutq tomonlarini hammasiga taьsir etadi, bolaning umumiy rivojlanishiga bogʼlik boʼladi.
Koʼrish orqali qabul qilishni tekshirish ishlari bizga shunday xulosalar chiqarishni beradiki, nutq nuqsoniga ega boʼlgan maktab oʼkuvchilarida bu funktsiya oʼz normasida qoladi va ular obrazlarni yaxlitligicha idrok etadi. (E.M.Mastyukova). Tekshirishlardan koʼrinishicha, bor obьektlarni va tasvirlarni koʼrib, bilish bu bolalarda normadagi bolalardan farq qilmaydi.
Vazifalar murakkablashtirilganida qiyinchiliklar paydo boʼladi (predmetlar qoʼyilgan xolatda boʼlganida). FFNR bolalar predmet obrazlarini belgilangan sharoitlarda belgilangan sharoitlarda belgilangan kiyinchiliklar bilan qabul qiladilar, qarorni qabul qilish vaqti choʼziladi, bolalar oʼz javoblariga ishonmay, ikkilanadilar, tanishda xatoliklar belgilanadi, axborotlar ortgan sari predmetning belgilarini ajratish xam kamayadi.