Mundarija kirish I bob. Iqbol Mirzo o’zbek she’riyatining zabardast vakili

II. BOB IQBOL MIRZO SHE’RLARIDA MA’NO KO’CHISH TURLARINING O’ZIGA XOSLIGI
2.1. Iqbol Mirzo she’rlarida metafora va metaforalik
Metafora masalasi antik davrlardan boshlab o‘rganib kelinadi. Xususan, Arastu metafora so‘zini keng ma’noda, umuman, ko‘chma ma’noli so‘z ma’nosida qo‘llagan “Ritorika”da faylasuf bu fikrni aniq ifodalaydi: “Metaforaning to‘rtta turi ichida analogiyaga asoslanganlari alohida e’tiborga molik”¹. U metaforaning poeziyadagi o‘rniga maxsus to‘xtalmasa-da, poeziya tili haqidagi mulohazalaridan buni bilib olish qiyin emas. Arastu fikricha, poeziya tili o‘ziga xos so‘z qo‘llashni taqozo etadi, toki tanlangan so‘zlar, bir tomondan, aniqlikni, ikkinchi tomondan, kundalik nutqdan farqlanib turishini ta’min etsin. Agar umumiste’moldagi so‘zlar poeziya tilining aniqligini ta’minlasa, “glossalar, metaforalar, bezaklar... oliyjanob va ulug‘vor” etadi, kundalik nutqdan farqlaydi. Yana “metafora yuksak darajada aniqlik, yoqimlilik va oxorlilik jozibasiga ega”, undan o‘rinli va bilib foydalanish nutqni bezaydi. Ya’ni, Arastu o‘zi aytmoqchi “noodatiy so‘zlar”ni, jumladan, metaforalarni poeziya tilining belgilovchi xususiyati deb hisoblaydi va ularga g‘oyat katta ahamiyat beradi.
Hozirda badiiy adabiyotdagi metafora ma’no ko‘lamini ham benihoya kengaytirgan: o‘xshashlik asosida ko‘chma ma’noda qo‘llangan birgina so‘zni ham, matnning bir bo‘lagi (misra, band; jumla, abzas) da ifodalanuvchi obrazni ham, ba’zan esa butun boshli asarni to‘laligicha ham metafora deb atayveramiz. To‘g‘ri, keyingi ikki holni ba’zan “yoyiq metafora” yoki “metaforik obraz” deb aniqlashtiramiz, lekin ko‘proq qisqa qilib “metafora” deymiz. Ya’ni, agar avvaliga metafora terminida ma’no torayishi (umuman ko‘chma ma’nodagi so‘z – o‘xshashlik asosidagi ko‘chma ma’noli so‘z) yuz bergan bo‘lsa, yangi davrdan boshlab unda ma’no kengayishi jarayoni kuzatiladi. Natijada, endi metaforani juda keng, ya’ni poeziyada (umuman san’atda) gi bir narsa-hodisa mohiyatini ikkinchi bir narsa-hodisa orqali ochish deb tushunila boshlandi.