1. Пенсия тизимининг иқтисодий табиати Мажбурий ижтимоий суғурта ва унинг моҳияти

23-variant

1. Пенсия тизимининг иқтисодий табиати
2. Мажбурий ижтимоий суғурта ва унинг моҳияти
3. Турмуш сифати ва унинг асосий кўрсаткичлари
4. Ёлғиз кекса ва ногиронларга кўрсатилаётган ижтимоий хизматларнинг турлари
5. Ўзбекистонда ишсизларни ижтимоий муҳофаза қилиш тизимини такомиллаштириш йўллари
1.Pensiya tizimi oldida uchta muhim maqsad turadi: – fuqarolarni keksalik davrida kambag’allikdan himoyalash; 5Karimov I. Bosh maqsadimiz – mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo’l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. \\ Xalq so’zi. 2016 yil. 11 – mehnat faoliyatining tugashi bilan pensiyaga chiqish vaqtida ish haqi miqdoriga mutanosib tarzda belgilangan muayyan miqdordagi kafolatlangan daromadni ta’minlash; – mazkur daromad bilan kelajakda pensionerlarning turmush darajasini pasayishidan himoyalash. Jahon tajribasining ko’rsatishicha, pensiya tizimi nazoratini yo’lga qo’yish va pensiya fondi mablag’laridan samarali foydalanish ijtimoiy muammolarni hal qilish va kishilarni keksalikda kambag’allikdan himoyalashda muhim o’rin tutadi. «Pensiya» (lotin tilidagi «pension» so’zidan olingan bo’lib, tarjima qilinganda «to’lov» ma’nosini anglatadi) so’zi esa birinchi marta XY asrning II yarmida Lyudovik XI davrida Parij Hisob palatasining hujjatlarida qayd etilgan. Har yili Angliya g’azna boshlig’i va arboblari uchun to’lab turiladigan to’lovlarni anglatadi. Pensiya dasturlari II jahon urushi davrida, ya’ni ish haqini muzlatib qo’yish sababli ishchilarning pensiya jamg’armasiga ajratma ajratish qiyinlashgan paytda tarqala boshladi. Davlat ijtimoiy xizmatlari jamiyatning boyligi hisoblanadi, umumjamiyat ehtiyojlarni qondirish uchun yaratiladi va mamlakatdagi barcha fuqarolar qariganda ijtimoiy xizmatlardan foydalanishi mumkin. Respublikamizda pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordamning boshqa turlarining miqdori rasman belgilab qo’yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo’lishi mumkin emas. Pensiya – belgilangan yoshiga etganida, nogironlik yuz berganda, boquvchisi yo’qotilganda, shuningdek belgili muddat xizmat qilgani uchun va davlat oldida alohida xizmatlari uchun fuqarolarning davlat yoki sobiq xodimlarning sobiq ish beruvchilari tomonidan muntazam pul daromadlari bilan ta’minlanishidir. O’zbekistonda fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqi qariganda, mehnat layoqatini yo’qotganda, shuningdek boquvchisidan mahrum bo’lganda ijtimoiy ta’minot olish huquqini amalga oshirish tartibi, davlat pensiyalari yagona tizimini tashkil etish (ularni tayinlash, hisoblash,qayta hisoblash va to’lash tartibi) O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to’g’risida»gi Qonuni bilan belgilangan. 12 Xorijiy davlatlarda byudjetdan tashqari maqsadli fondlar yordamida muhim vazifalar amalga oshiriladi. Korxonalarga kreditlar, subsidiyalar berish, ularni moliyalashtirish yo’llari bilan ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir ko’rsatiladi. Ijtimoiy infratuzilmani moliyalashtiriladi, cubsidiya, pensiya, nafaqa va turli xil transfertlarni berish yo’li bilan aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatiladi hamda xorijiy davlatlarga, xorijiy hamkorlarga qarzlar beriladi. Pensiya tizimi asosini tashkil etuvchi byudjetdan tashqari fondlarning xususiyatlari quyidagilardan iborat6 : - mustaqil moliya-kredit tashkiloti ekanligi; - ijtimoiy sug’urtaning muhim elementi ekanligi; - daromad manbalari aniq belgilanganligi; - mablag’larni shakllantirish va ulardan foydalanish muddatlarining bir-biriga o’zaro muvofiq kelmasligi; - qat’iy nazorat asosida mablag’larning oldindan belgilangan tartibga muvofiq, maqsadli va manzilli ishlatilishi. O’zbekiston jahonda aholisi soni barqaror sur’atlarda o’sib borayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Respublikada aholining yosh tarkibida yoshlar katta salmoqqa ega bo’lishiga qaramasdan keksalarning salmog’i barqaror darajada saqlanib qolmoqda. Mustaqillik yillarida aholining o’rtacha umr ko’rish darajasi tobora yaxshilanib, o’sish tendentsiyasiga ega bo’lmoqda. Ushbu holatlar o’z navbatida, ijtimoiy sug’urta masalalariga nisbatan jiddiy e’tibor berishni taqozo etadi. Pensiya tizimiga oid nazorat masalalari alohida ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda pensiya tizimiga ijtimoiy siyosatning ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida qaraladi.
2. Суғурта замонавий Ўзбекистон молия тизимининг тез ривожланаётган соҳаларидан биридир. Нисбатан ёш бўлишига қарамай, молиявий муносабатларнинг ушбу соҳаси йилдан-йилга қайт тақсимлаш муносабатлари тизимида муҳим тутмоқда. Иқтисодиётнинг ривожланмаганлиги, суғурта субъектлари ўртасида суғурта маданиятининг ривожланмаганлиги, ички қонунчилик базасидаги номувофиқлар, услубий таъминотнинг сустлиги – буларнинг барчаси мажбурий суғурта тизими орқали молиявий ресурсларни қайта тақсимлаш механизмидан тўлиқ фойдаланишга имкон бермаяпти. Ўзбекистонда бозор иқтисодиётининг ривожланиб бораётган ҳозирги шароитида мажбурий суғурта турларининг объектив зарурияти унинг муҳим ижтимоий функцияни бажариши, суғурта маданиятини ривожланишига қўшадиган ҳиссаси, суғурта компаниялари фаолияти учун барқарор молиявий базани яратиши, шунингдек бюджет маблағларини тежалишига қўшадиган ҳисса билан аниқланади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Ўзбекистонда суғурта тизимининг ҳозирги ҳолатида мажбурий суғуртани ривожлантириш аҳолининг барча хавфли гуруҳлари ва хўжалик юритувчи субъектлар учун суғурта ҳимоясини ташкил “Халқаро молия ва ҳисоб” илмий журнали. № 6, декабрь, 2020 йил. ISSN: 2181-1016 2 этишга имкон беради, шунингдек фавқулодда вазиятлар ва табиий офатлар натижасида етказилган зарарларни қоплаш учун давлат бюджети харажатларини сезиларли даражада камайтиришга эришиш мумкин. Ушбу жиҳатдан ҳар қандай мамлакат учун мавжуд рискларни суғурта механизми билан қамраб олиниши муҳим иқтисодий кўрсаткич ҳисобланади. Суғурта муносабатлари жамиятнинг тарихий ривожланиши жараёнида вужудга келган ва ривожланиб борган, сабаби жамият доимо ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва ишчи кучини такрор ишлаб чиқариши учун етарли шартшароитларни таъминлаш учун эҳтиёт чораларини кўришга мажбур бўлган, шунингдек зарарни олдини олиш имконияти бўлмаса ҳам етказилган зарарни қоплашнинг турли усулларини ишлаб чиқаришга эҳтиёж сезган. Бундай иқтисодий муносабатлар суғуртанинг ривожланиши учун қўлай шарт шароитлар яратишга асос бўлган [1]. Мажбурий суғуртанинг моҳияти шундан иборатки, жамиятнинг бир вакили сифатида давлат жамият манфаатларига зарар етказилганда қабул қилинган қонунлар асосида жабрланувчиларнинг (суғурталанувчиларнинг) зарарларини қоплаб беришни мажбур қилиб қўйишида намоён бўлишидадир [2]. Суғуртанинг мажбурий шаклига эҳтиёж унинг катта ижтимоий аҳамиятга эга эканлигини билан изоҳланади. Мажбурий суғуртанинг айрим турлари мамлакат аҳолисининг кўпчилигини қўшимча ижтимоий ҳимоя билан таъминлайди. Масалан, иш берувчиларнинг жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш, бунинг мажбурийлиги меҳнат ресурсларининг такрор ишлаб чиқариш барқарорлигини ошириш, меҳнатда етказилган зарарларни қоплашга қаратилган ижтимоий жараёнларни ривожлантириш ва тартибга солишнинг энг муҳим механизмларидан бири ҳисобланади [3]. Мажбурий суғурта турларининг ривожланиши суғурта хизматлар бозорининг асосий ташкил этувчиси сифатида аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишнинг қўшимча молиялаштириш масалаларини ҳал қилишга қаратилган бўлиб, иқтисодиётда барқарорликни таъминлайдиган муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Бундан ташқари мажбурий суғурта турларининг тўлиқ ва иқтисодий жиҳатдан мутаносиб ривожланиши хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида суғурта маданиятининг ўсишига, бу эса ихтиёрий суғурта турларини ривожланишига олиб келади [4]. Давлат муайян объектларнинг суғурта ҳимоясини нафақат алоҳида суғурталанувчилар, балки бутун жамият манфаатларига боғлиқ бўлган тақдирда суғуртанинг мажбурий шаклларини белгилайди. Мажбурий суғурта тегишли қонун ҳужжатлари асосида амалга оиширилади, унда суғурта қилинадиган объектлар рўйхати, суғурта жаваобгарлигининг миқдори, суғурта қопламасининг миқдори, жараёнда иштирок этувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, суғурта тариф ставкалари кўзда тутилади [5]. “Халқаро молия ва ҳисоб” илмий журнали. № 6, декабрь, 2020 йил. ISSN: 2181-1016 3 Ҳар қандай давлат ўзининг бюджетидан хафларни олдини олишга сарфланадиган харажатларни камайтиришда мажбурий суғурта турларини жорий этади. Шунингдек, мажбурий суғурта турларини жорий этиш орқали фуқароларда суғурта “одатини” шаклланиб боради. Бу борада мажбурий суғурта турларининг ўрни беқиёсдир [6]. Мажбурий суғурта бугунги кунда молиявий ривожланаётган бозорларда суғурта бозорини ривожлантириш учун катализатор вазифасини бажариб келмоқда. Суғурта механизми мамлакатда иқтисодий барқарорликни қўллабқўватлашнинг муҳим тизимидир, сабаби у давлат харажатларини, шу жумладан табиий ва бошқа офатлар қурбонларига етказилган зарарларни қоплаш нуқтаи назаридан давлат бюджетига тушадиган оғирликни пасайтиради [7]. Мажбурий суғурталашнинг асосий иқтисодий фойдаси бу табиий офатларининг кутилмаганда юз бериши бюджет маблағларини сарфламасдан мамлакат бўйлаб кўплаб объектлар ва шахсларга суғурта қопламасини таъминлашдан иборат [8]. Кўпчилик МДҲ мамлакатлари суғурта бозорида мажбурий суғурта мукофотлари умумий суғурта мукофотлари таркибида кам салмоқни эгаллайди. Фақат Белоруссия Республикасида мажбурий суғурта турлари суғурта бозорининг асосини ташкил этади. Россия Федерацияси ва Қозоғистон Республикасида бу иккала суғурта турлари нисбатан мувозанатлашган. Ўзбекистон, Украина ва Азербайжон суғурта бозорларида мажбурий суғурта соҳаси кам ривожланган [9].
Аҳоли турмуш даражаси ва сифати иқтисодий ва ижтимоий сиѐсатнинг, аҳоли даромадлари ва харажатларини тартибга солиш бўйича сиѐсат натижаси кўрсаткичидир. Турмуш даражасини аниқлаш учун "Истеъмол савати"дан, яъни муайян истеъмол даражасини таъминловчи товарлар ва хизматлар мажмуидан ―Халқаро молия ва ҳисоб‖ илмий электрон журнали. № 2, апрель, 2019 йил 2 фойдаланилади. Истеъмолнинг минимал ва рационал даражаси мавжуд. Истеъмолнинг минимал даражаси истеъмолчини мавжуд бўлган нормал шароитларни таъминлаш чегарасидан ташқарига чиқаради, яъни у камбағалларнинг тоифасига айланади. Истеъмолнинг рационал даражаси – бу индивид учун энг мақбул истеъмол миқдори ва таркибидир. Рационал истеъмол бюджетида харажатларнинг асосий қисмини ноозиқ-овқат товарлар: маданий, маиший ва маиший мақсадлар учун мўлжалланган нарсалар, минимал истеъмол бюджети эса инсон танасининг нормал ишлаши учун зарур бўлган озиқ-овқат маҳсулотлари учун мўлжалланган. Истеъмолнинг минимал даражаси "қашшоқлик чегарасини"ни белгилайди. "Қашшоқлик чегарасидан" пастда яшовчи аҳоли улуши мамлакатда турмуш даражасини тавсифловчи энг муҳим кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Ушбу кўрсаткичнинг қисқариши ҳамда қашшоқликка қарши кураш - ижтимоий сиѐсатнинг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Бюджетдан бюджет орқали даромадларни олувчиларга, шунингдек, ижтимоий тўловлар ва имтиѐзлар бўйича даромадларни қайта тақсимлашни ташкил этиш орқали ҳукумат камбағалларнинг даромадларини ошириш муаммосини ҳал қилади ва ижтимоий кескинликни юмшатишга ѐрдам беради. Товарларни солиққа тортиш истеъмол талабини тартибга солади, жисмоний шахсларнинг имтиѐзларини шакллантиради, зарарли товарлар истеъмолини камайтиради ѐки камайтиради ва соғлом турмуш тарзи учун зарур бўлган товарлар истеъмолини рағбатлантиради ва инсон ресурслари ва ишлаб чиқариш кучларини юқори сифатли қайта ишлаб чиқаради. Ўзбекистонда 2019 йилда Давлат бюджетининг ҳаражатлари 107,1 трлн. сўмни ташкил этади. Бу ўтган йилдагига нисбатан 1,4 баравар кўп бўлиб, бунда Давлат бюджетининг ҳаражатлари асосан ижтимоий соҳаларга йўналтирилади. Жумладан, ижтимоий соҳа ҳаражатлари 57,8 трлн. сўмни ѐки умумий ҳаражатларга нисбатан 54,0 фоизни ташкил этади. Бунда ушбу ҳаражатларнинг ўсиши аввалги йилга нисбатан 34,4 фоиз кўпаяди.Мактабгача таълим муассасаларини молиялаштиришга 4,0 трлн. сўм, умумий таълимга 17,1 трлн. сўм йўналтирилади, кадрлар тайѐрлашга ажратиладиган маблағлар 3,8 трлн. сўмни ташкил этади; соғлиқни сақлашни молиялаштиришга эса,12,1 трлн. сўм йўналтирилади ѐки аввалги йилга нисбатан 30,5 фоиз ўсиш билан умумий ҳаражатларга нисбатан 11,3 фоизни ташкил этади; маданиятни молиялаштириш учун 1,0 трлн. сўм, илм-фанга 0,8 трлн. сўм йўналтирилади. Ижтимоий нафақалар, кам таъминланган оилаларга моддий ѐрдам тўлаш ва компенсатсия тўловлари учун ҳаражатлар ўтган йилдагига нисбатан 61,8 фоиз ошган ҳолда 5 267,2 млрд. сўмни ташкил этади. ―Обод қишлоқ‖ ва ―Обод маҳалла‖ давлат дастурларини амалга ошириш учун барча молиялаштириш манбалари ҳисобидан 6,3 трлн. сўм йўналтирилади, бу эса, 478 та аҳоли пунктида турмуш шароитлари яхшиланишини таъминлайди. Давлат дастурларини амалга ошириш доирасида 2019 йилда 372 та обектда ичимлик сув таъминоти ва канализация тизимини реконструксия қилиш ҳамда модернизациялаш, 1 916,1 км узунликдаги сув ўтказиш тармоғини қуриш ва реконструкция қилиш назарда ―Халқаро молия ва ҳисоб‖ илмий электрон журнали. № 2, апрель, 2019 йил 3 тутилмоқда. Кўрилган чора-тадбирлар натижасида марказлашган сув таъминотини қамраб олиш 2019 йилда 77,0 фоизга етади
4. ) 2016 йил 1 январгача бўлган муддатда:
ушбу қарор билан тасдиқланган Кексалар ва ногиронларга ижтимоий хизматлар ва ижтимоий ёрдам кўрсатиш, шунингдек якка тартибдаги ижтимоий хизматлар дастурини шакллантириш ва амалга ошириш тартиби тўғрисидаги низом талабларини ҳисобга олган ҳолда ижтимоий хизматлар стандартлари ишлаб чиқилишини ва белгиланган тартибда тасдиқланишини;
Ижтимоий хизматлар ва ижтимоий ёрдам олаётган кексалар ва ногиронларни ҳисобга олишнинг ягона регистри шакллантирилишини, шунингдек Регистр тўғрисидаги низом ишлаб чиқилишини ва белгиланган тартибда тасдиқланишини;
Кексалар ва ногиронларга ижтимоий хизматлар ва ижтимоий ёрдам кўрсатиш тартиби тўғрисидаги низомнинг, шунингдек якка тартибдаги ижтимоий хизматлар дастурини шакллантириш ва амалга ошириш афзалликларининг ҳамда Ўзгалар парваришига муҳтож бўлган ёлғиз кексалар ва ногиронларни асосий озиқ-овқат маҳсулотлари ва гигиена товарлари билан бепул таъминлаш тартиби тўғрисидаги низомнинг моҳияти ва аҳамияти аҳоли эътиборига, шу жумладан оммавий ахборот воситалари орқали етказилишини таъминласинлар;