Mundarija: Kirish. Hozirgi o'zbek adabiy tilida o'zga gapli qurulmalarning talqini

Dedi fe'li ko’chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining kesimi vazifasida kelganda, ma'no va vazifasi jihatidan deb aytdi, deb so’radi, deb gapirdi kabi deb+so’zlash fe'llariga deyarli teng bo’ladi. Bunda deb bog’lovchi emas, demoq fe'li vazifasini bajaradi.
Demoq so’zi aslda muallif gapining kesimi bo’lsa ham, ko’chirma gap va muallif gapi borligini ko’rsatsa ham, bora-bora ko’chirma gaplik xususiyatini yo’qotgan sintaktik qurilmalarda bog’lovchilik vazifasini bajaradi. Yozuvda bunday gaplar ko’chirma gaplarga xos bo’lgan tinish belgilari bilan yozilmaydi. Bunday holda deb muallif gapining kesimi emas, ergash komponentning tarkibiy (formal) qismi hisoblanadi: Ular sizning o’z bolalaringiz emas deb, hech kim aytolmaydi. (Asq.M.) G’alaba guli sizga munosib deb, Ziyoda yonib turgan chinni gullarni qaytarib uzatdi. (Asq.M.)
2) Ko’chirma gap muallif gapidan keyin kelganda, muallif gapining tartibi odatdagicha bo’ladi. Bunda muallif gapining kesimi, ko’pincha, aytdi, so’radi, javob berdi, gapirdi, dedi, ba'zan shivirladi, o’shqirdi, tutoqdi, baqirdi, o’yladi kabi psixologik holatni anglatuvchi fe'llar bilan ifodalanadi: Hind dedi: "Aqlli odamlar uchun do’stlikdan aziz hech narsa yo’qdir". Barzuya dedi: "Do’stlikning eng ulug’ sharti sir saqpamoqdir". ("K.D".) Qalandarov do’ng’illadi: – Saqich chaynasa chaynagandir, qiz bola, lekin boshqasidan xabarim yo’q! (A.Q.)
3) Ko’chirma gap muallif gapining o’rtasida keladi. Bunda muallif gapining ega tarkibi ko’chirma gapdan oldin, kesim tarkibi ko’chirma gapdan keyin keladi. Ba'zan kesimga qarashli bo’lgan to’ldiruvchi va hol ko’chirma gapdan oldin ham keladi, lekin kesimning o’zi doimo ko’chirma gapdan keyin keladi: Haydarov: "Nima balo, sahroda boshqa bir viloyat tuzish haqida gap ketayaptimi?",– deb qo’yardi goho o’zicha. (Asq.M.) Sayramov cholni ikki qo’li bilan yengil, lekin samimiy ravishda sekin quchoqlab: –Hali ko’nglingiz g’unchaday yosh, bilaman, ota, – dedi. (O.)