Mundarija kirish 3 bob. So‘zning funksiyasi

Sintaktik usul

Psixolingvistlar tilda grammatik ega va kesim bilan “psixologik ega va kesim” mos kelmasligi haqida fikr bildirishadi. Bunda ular tema va remani nazarda tutishadi.

Tilshunoslar “psixologik kesimning” ahamiyatini ta’kidlab, kommunikativ jarayonning markazi ekanligini qayd etishmoqda. G. Paul gap bo‘laklarining tartibi haqida shunday degan edi: “Har qanday gap bo‘lagi, qanday grammatik formada bo‘lishidan qatinazar, psixologik nuqtai nazardan yo ega va kesim, yoki ularining qismi vazifasida kela oladi”¹.

Shuni aytish kerakki, tema va rema matnda gapdagi joylashish o‘rniga qarab aniqlanadi. Boshqacha aytganda, tema har doim remani talab qiladi. Shuning uchun gapning tasarruf hududi doimo ikkiga bo‘linadi: a) tema hududi; b) rema hududi. Bu ikkala hudud bosh bo‘laklardan tashqari, ikkinchi darajali bo‘laklarni ham qamrab oladi. Ikkinchi darajali bo‘laklar esa tema va remaning izohlovchisi vazifasini bajaradi². Masalan:

1. Ummatali shaharlik mehmonni ko‘rishi bilan darhol o‘rnidan turib qo‘l qovushtirdi (H.G‘ulom. Mangulik).

1. 
   Otaqo‘zi mushti bilan stolni urdi (O.Yoqubov. Diyonat).
   
2. 
   고모가 수화기를 들고 급하게 전화번호를 눌렀어요. (“별이 된 도깨비 누나”, 김정환 140 bet)
   

Ammam go’shakni ko’tarib tezda raqamni terdi.

3. 
   그들은 곧 땀을 씻기 위해 냇가로 가겠지요. (“별이 된 도깨비 누나”, 김정환
   

151 bet)

Ular terni yuvish uchun ariq tomon ketdilar.

Keltirilgan misollarda Ummatali, Otaqo‘zi, 고모가 (ammam), 그들 (ular) so’zlari tema vazifasida, qo‘l qovushtirdi, urdi, 눌렀어요 (terdi), 가겠지요 (ketdilar) so‘zlari esa rema vazifasini bajarmoqda. Ikkinchi darajali bo‘laklar esa ularning kengaytiruvchilari hisoblanadi.

¹ Qarang: Панина А.Ф. Текст: его единицы и глобальные категории. Учебник для студентов- журналистов и филологов.-Н.: 2002.-С.368.

² Qarang: Панина А.Ф. O‘sha asar, o‘sha bet.

Tilshunos olimlardan G. Paul va Ya. Firbas jumlada tema va rema hududlaridan tashqari bog‘lash hududi degan uchinchi hudud borligini aytishadi. Ushbu hudud temadan oldin, tema yoki rema oralig‘ida, ba’zan remadan keyin kelishini ta’kidlashadi. Bu hudud zamon va modallik ma’nolrini aks ettiradi¹. Tema va rema hududlari o‘rtasidagi chegara so‘zlovchi shaxsning jumlani qanday tuzishi va mantiqiy urg‘uning o‘rniga qarab belgilanadi. Har doim ham jumla tarkibida tema va rema birgalikda qo‘llanavermaydi. Bunday jumlalar monoremik jumla deb ataladi. Monoremik jumlaga quyidagilar kiradi:

1.