Mundarija Kirish 1 bob. Avtomobillarda yuklarni tashish jarayonini nazariy asoslari

2.2-rasm. Transport jarayonining axborot ta’minoti.

2.2 Avtomobillarni joylashuvini aniqlash aloqa tizimlari va ularni ko‘llanishi
.Avtomatlashtirilgan ish urinlari.
Ayni paytda avtomatik ish urinlari (ARM) dan tashkil topgan axborot muxiti keng tarkalgan. Kuyidagi kabilar tizim tuzilishi xisoblanadi:
Uning bazasiga ARMning tovar kabul kiluvchilar, tovar kassirlari va boshka operativ mutaxassislar kiradi.
2-darajada, avtokorxona va avtoxujaliklarning xisoblash markazlari joylashgan.
Eng yukori darajada avtojamlanmaning markaziy xisoblash markazi turadi.
Bu strukturada axborotlar lokal tarmok orkali uzatiladi. Xrzirgi kunda optik-tolali tarmok asosida ma’lumot almashish eng ilgor tizim deb xisoblanadi. Uning asosiy afzalligi shundaki, ma’lumot va operativ resurslar markaziy serverda tuplanadi va kuyi darajadagi bulimlar unga ma’lumotlarni kiritish va zarur ma’lumotlardan foydalanishni ta’minlaydi.
Ushbu tizimlar yaratilishi uchun asosiy vazifalari kuyidagicha:

• 
  elektron xujjatlarni yaratish va nazorat kilish.
  
• 
  xarakatdagi transportning yunalishining monitoringi.
  

Axborot tizimini yaratish va ijro tizimlari uchun texnik va texnologik asos bulib sun’iy aloka yuldoshlari xisoblanadi.
Sun’iy yuldosh - er stansiyasi(ES)dan signallari kabul kiluvchi, kuchaytiruvchi va sun’iy yuldosh kurish zonasida joylashgan barcha er stansiyalariga signallari uzatuvchi aloka kurilmasidir. Sun’iy yuldoshning asosiy tarkibiy kismlari uning konstruksion elementlari xisoblanadi: joylashuvni boshkaruvchi tizim, kuvvat tizimi, telemetriya, kuzatish, buyruk, kabul kiluvchi va antenna.

1. 
   Sun’iy yuldosh aloka tizimlari.
   

Er yuzasidagi xarakatlanayotgan transport vositasini nazorat kilish uchun xar bir avtomobil bort kompyuteri (navigatsiya) bilan jixozlangan va avtomobildan kelayotgan signallar kamida 3 sun’iy yuldoshga etib borishiga erishish kerak. Butun yer sharining uzluksiz nazoratini amalga oshirish uchun 24 ta sun’iy yuldosh etarli. Sun’iy yuldosh joylashuvi nazorati erdagi nazorat stansiyalari, xamda sun’iy yuldosh navigatsiyasi tomonidan anik vaqt xaqidagi signallar kelib turuvchi sun’iy yuldosh tizimi tomonidan olib boriladi.

2.3 NAVIGATSIYA
Turli ob’ektlar, jumladan, TVning koordinata va vaktini aniklaydigan zamonaviy vositalarga ob’ektning turgan koordinatalarini anikdash tizimi - GPS tizimi kiradi. Sun’iy yuldosh yordamida pozitsiyani belgilash - sun’iy yuldosh tizimlardan foydalanib, ob’ektning kordinatalarini uch ulchamli makonda aniklash usulidir. Bunday tizimlarning muxim xususiyati ularning geoaxborot tizimlari (GAT) bilan integrallashuvi xisoblanadi.
Bunday kabul kilish vositasi bilan jixozlangan avtomobil siljiganda, avtomatik tarzda uz koordinatalarini kayd kiladi. Kushimcha ma’lumotni kiritishni amalga oshirish mumkin. Ma’lumotlar tegishli formatlarda rakam kurinishda tuplanib boradi xamda vizuallashtirish va nazorat kilish maksadida ekranga (elektron karta) chikarilishi mumkin.
Ikkinchi avlodga ikkita tizim kiradi: GPS (AQSH) va GLONASS (RF). GPS (Global Positioning System)ning ikkinchi nomi NAVSTAR (Navigation Satellite Timing and Ranging).Birinchi blok sun’iy yuldoshlari 1978 yildan ishga tushirila boshlangan. GLONASSning tulik nomi - Global sun’iy yuldosh navigatsiya tizimi. Xrzirgi kunda bir vaktning uzida xam GPS, xam GLONASS tizimlaridan foydalanuvchi kabul kilish kurilmalari allakachon ish boshlagan.
GPS va GLONASS orbital guruxlari 24ta kosmik apparatlar (KA)dan iborat. GPSKAlari 6ta, GLONASS esa 3ta,xar 60° va xar 120°da yoyilgan orbital tekislikda joylashgan.
Ma’lumotlarni uzatish uchun ketayotgan signal faza, chastota, amplituda buyicha modullanadi. SHunga kura, modulatsiya fazaviy, chastotaviy yoki amplitudaviy (FM, CHM yoki AM) deb ataladi.
GLONASS va GPSda FM usuli - fazani manipulatsiya kilish aloxida urin tutadi: koddagi “0”ni “1”ga yoki “1”ni “0”ga almashtirishda tebranishlar fazasi 180°ga uzgaradi.
X,ar bir sun’iy yuldoshning signal okimi 1500 bitdan iborat 25 ta blokdan tashkil topgan. X,ar bir blok 300 bitdan iborat 5 ta kichik bloklarga bulingan. Xabarlar okimidagi eng muxim ma’lumotlar, odatda, xar 4 soatda yangilanadi. GPSda barcha sun’iy yuldoshlar bir xil chastotada ishlaydi, lekin xar biri uz kodiga ega, signallar kod buyicha ajratiladi.
GLONASSda barcha signallar yukori aniklikdagi yoki standart aniklikdagi bir xil kodlar bilan modullangan. Xar bir sun’iy yuldosh xususiy chastotalarda ishlaydi (ya’ni, signallar chastota buyicha ajratiladi).
Sun’iy yuldoshlardagi yukori barkaror tebranishli etalon generatorlar bir vaktning uzida vaktni sakdab turuvchi xisoblanadi. Uzatilayotgan radiosignallar uzida vakt oni(belgi)ni anik kursatadi. Bu onlar (belgilar) buyicha er stansiyalarida vakt xizmatlari yordamida vakt shkalalari davlat etallonlari bilan solishtiriladi. Ularga kura foydalanuvchilarning apparaturasida xam uzgarishlar sinxronlanadi.
GPS (Global position System) - vakt, masofa va transport vositasining joylashuvini aniklab boruvchi sun’iy yuldosh navigatsiya tizimi. Deyarli xar kanday xavoda, (shu jumladan, kutb xududida), xar sayyoramizning kanday nuktasida, shuningdek, yakin fazoda ob’ektlarini urnini va tezligini aniklab beradi. Tizim AQSH Mudofaa vazirligi tomonidan ishlab chikilgan, amalga oshirilgan va faoliyat yuritmokda.
Tizimni kullashning asosiy tamoyili shundaki, sun’iy yuldoshdan xarakatlanuvchi tarkibgacha bulgan masofaning ma’lum koordinatalarini ulchash orkali joylashuvini aniklanadi. Masofa sun’iy yuldoshdan yuborilayotgan signalning GPS vakti antenna orkali kabul kiluvchi vakt orkali xisoblanadi. YA’ni, uch ulchovli koordinatalarda masofani ulchash uchun GPS kabul kiluvchisining kamida 3ta sun’iy yuldosh bilan alokada bulishi shart.SHu tarzda, koordinatalarni va kabul kiluvchi kurilmaning balandligini aniklash uchun kamida turtta sun’iy yuldoshdan keladigan signallardan foydalaniladi.

Xozirgi kunda turli amaliy masalalarni xal qilish uchun zamonaviy navigatsiya tizimlarini mobil aloka tizimlari bilan birlashtiruvchi ATga bulgan talabning ortib borishi afzallashmokda. Xarakatdagi tarkiblar bilan alokani tashkil kilish xamda ularning makondagi koordinatalarini avtomat tarzda kuzatish va aks ettirish imkoniyatiga ega bulgan xolda, korxonaning transport tarkibini boshkarish tizimlari buning yakkol misolidir. Garb davlatlarida turgan joyni aniklash tizimlari (TJA)dan maxsus vazifadagi avtomobil transportining turgan joyini va xolatini nazorat kilishda foydalaniladi: patrul avtomobillar, tez yordam mashinalari, inkassatsiya xizmat avtomobillari va boshkalar. Shunindek, ba’zi banklar va favkulotda xolatlar xizmatlarida avtomatlashtirilgan kuzatish komplekslarini ekspluatatsiya kilish buyicha tajribalar mavjud.
Bunday tizimlarni yaratish va foydalanishda dispetcherning TV bilan ishonchli aloka tizimlarisiz xamda ularning xarakatini muntazam nazoratisiz tasavvur kilish kiyin. UKV- radioaloka vositalari fakat uncha katta bulmagan masofalar(un kilometr)dagina ta’sir kiladi. UKV- diapazondagi retranslyatorlar tarmogini yaratishga bulgan urinishlar jiddiy texnik va moliyaviy kiyinchiliklarga duch keladi, chunki bu ish bir vaktning uzida katta ekspluatatsion xarajatlarni takazo kiladi.
KV diapazondagi vositalar, asosan, katta masofalardagi alokani ta’minlaydi, ammo bunday aloka juda bekaror bulib, sutkaning muayyan vaktlaridagina samara berishi mumkin. Bundan tashkari, KV-radioaloka uskunalari va antennalari ancha katta, mukammalrok namunalar esa kimmat. Uyali aloka xatto garbiy evropada xam xududning xammasini kamrab olmaydi, Rossiya va MXD davlatlarida esa aloxida yirik shaxarlar va yul uchastkalarinigina kamrab oladi. Sun’iy yuldosh aloka tizimlari (SSS), shubxasiz kup darajada transportchilarning talablariga javob beradi. Sun’iy yuldosh aloka tizimlarda TV bilan aloka bevosita sun’iy yuldosh orkali amalga oshiriladi. SHu sababli aloka zonasi xaddan tashkari keng. Masalan, “EVTELTRAKS” tizimi shimoliy muz okeanidan Afrikagacha va Atlantikadan Uralgacha bulgan xududni kamrab oladi. 2000 yildan uning ta’sir kilish doirasi sharkka karab kengaydi. Ekspluatatsiyada “Evteltraks”ga uxshagan tizimlardan foydalanishi kulay va oddiy. TV bilan aloka va uning xarakatini kuzatish bevosita transport kompaniyasining ofisida yoki ATKning dispetcherlik xizmatida amalga oshiriladi.
2.3 Yuklarni tashish jarayonida avtomobillar ishini avtomatik