|
36.MAVZU. Trener faoliyatini baholashdagi asosiy mezonlar.
Reja:
1. Sportchi shaxsini shakllanishiga va jamoani sport faoliyati muvaffaqiyatiga trenerning tasiri.
2. Trener faoliyatini baholashdagi asosiy mezonlar.
Yuqori darajada ishlayotgan trener faoliyatini baholash juda murakkab jarayondir.
Zero uning faoliyat “mahsuloti” bu sportchidir, sportchining erishadigan natijalari
nafaqat trenerning o‘zigagina bog‘liq, balki bir qancha unga bog‘liq bo‘lmagan
omillarning majmuasiga ham bog‘liqdir (sportchining imkoniyatlari, tayyorgarlik
sharoitlari, an’analar, trener ish olib borayotgan ijtimoiy muhit). Albatta, trener
faoliyatining ilmiy jihatdan baholanishi uning natijalariga ta’sir ko‘rsatuvchi boshqa
omillardan mustaqil ravishda amalga oshirish mumkin emas. Ushbu mavzuda
trenerning psixologiyasi ko‘rib o‘tilayotganligi munosabati tufayli, uni turli
kesinmalarga ajratish va bu jarayonda trenerning asosiy sifatlarini aniqlashtirish
hamda uning ishiga baho berish lozim bo‘ladi. Boshqa ko‘plab sabablardan tashqari,
trener faoliyatining natijasi asosan ikkita omilga, ya’ni uning professionallik
darajasiga hamda shaxsiy fazilatlariga bog‘liq bo‘ladi. Rumin psixologi Mariya
Sherbanning ta’kidlashicha, yuqorida tilga olingan trener ishining bahosini belgilab
beruvchi omillarning asosan to‘rtta varianti kuzatiladi. Bu yerda faqat trenerning
o‘ziga bog‘liq bo‘lgan hamda uning tomonidan anglangan omillargina ko‘rsatiladi.
Ushbu variantlarga asoslangan holda shuni ta’kidlash mumkinki, garchi uni bevosita
sport maydonchasidan topish nihoyatda mushkul bo‘lsa -da trener modeli qandaydir
mavhum tushunchani ifodalamaydi. A variantda trener faoliyatida uning
professional va shaxsiy fazilatlari ideal tarzda muvofiq kelishi sxemasi ifodalangan.
Ko‘rsatilgan 2 omil (professional rol, insoniy xarakter) orasida optimal darajadagi
tenglik mavjuddir va ushbu tenglik ularning bir-biriga ta’sir ko‘rsatishiga hamda bir-
birlarini taqozo etishiga imkoniyat beradi. Shunday qilib, trenerning professional
qobiliyatlari hamda sport jamoasi bilan aniq va puxta o‘zaro munosabatlari uning
sifat jihatlarining yuqori ko‘tarilishiga xizmat qiladi. Bunday variantni qog‘ozda
tasavvur qilish mumkin, biroq unga amaliyotda erishish juda murakkabdir. Ammo,
bir qator yo‘ldosh omillar ham borki, ular qarama-qarshi yo‘nalishda ta’sir
ko‘rsatishi va tilga olingan muvozanatni buzishi mumkin. Trenerning professional
rolini ko‘rsatuvchi ideal variant bilan bir qatorda professional imkoniyatlarning
boshqa variantlari ham mavjuddir. Endi boshqa variantlarning ichki mazmunini
ko‘rib chiqamiz (4, 5, 6 – rasmlar).
3-rasm. A variant. Trener faoliyatidagi professional roli va xarakterining ideal
muvofiq kelishi sxemasi. V, S, D variantlarida (4,5,6-rasmlar) trener faoliyatining
o‘rgatish va tarbiyalashda mavjud bo‘lgan kamchiliklar bilan muvofiq kelmasligi
vaziyatlari ko‘rsatilgan. Bu uchala variantlarning har birida ta’sir qiluvchi
omillarning o‘zaro salbiy munosabatda bo‘lishi tendentsiyasi kuzatiladi. Masalan, V
variant trener ajoyib mutaxassis bo‘lgani holda, yuqori natijalarni qo‘lga kirita
olmasligini, chunki uning xarakterida juda katta kamchiliklar borligini ko‘rsatadi.
Asabiy hatti—harakatlar mashg‘ulotlar jarayonida pala-partishlikni keltirib
chiqaradi. Ayni paytda sportchilar treneri juda yaxshi mutaxassis bo‘lsa-da, uning
asabiylashib, jazavaga tushishini zinhor yoqtirmaydilar va bunga toqat ham qila
olmaydilar. Qolaversa, tobora keskinlashib borayotgan nizoli munosabatlar
asabiylashish holatlarini yanada chigallashtirib, jamoadagi ishchanlik va o‘zaro
ishonch muhitiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa kelgusidagi musobaqalar uchun
xavf tug‘diradi.
4-rasm. V variant. Trenerning yuqori professional darajasi va qator jiddiy
kamchiliklarga ega shaxsiy xususiyatlarining birlashganini ifodalovchi sxema. S
variantda (5-rasm) mutlaqo uning aksi bo‘lgan vaziyat, ya’ni trener inson sifatida
ijobiy fazilatlarga ega bo‘lgani holda, kasbiy jihatdan talab darajasida emasligi
ifodalangan. Bu sport natijalarining egri chizig‘ida turg‘unlikni yoki pasayishni
keltirib chiqaradi. Garchi, trener va guruh o‘rtasidagi munosabatlar risoladagidek va
bir maromda bo‘lsa-da, faoliyatdagi ikir-chikirlar, qaror qabul qilishdagi
biryoqlamalik, tayyorgarlik jarayonidagi xatolar natijalar tushib ketishining asl
sabablarini yashirishi mumkin. Ushbu variant baholash uchun juda murakkabdir.
Chunki muvaffaqiyatsizlikning sabablari mana shu tashqi jahatdan qaraganda
ko‘ngildagidek parda ortiga yashiringan.
5-rasm. S variant. Kasbiy mahorati yuqori bo‘lmagan, ijobiy fazilatlarga ega bo‘lgan
trener faoliyatining muvofiqligi sxemasi. Shunday jamoalar ham borki, ular
intizomli tarzda jiddiy ishlashadi, biroq natijalari ko‘rinmaydi. Trener va sportchilar
o‘rtasida ham hech qanday nizolar ko‘zga tashlanmaydi, shunday bo‘lsa-da, ularni
muvaffaqiyatlar chetlab o‘taveradi. Bunday holatlarning sabablaridan biri - sport
mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rishning eskirganligidir. Trener esa uni yangicha
tarzda modellashtira olmaydi yoki eskilaridan voz kecha olmaydi, qolaversa uning
o‘z faoliyatida ham turli ikir-chikirlar bilan o‘ralashib qolish hamda inertlik
kuzatiladi. Bunday faoliyatni yuzaki tahlil qilishning o‘zidan ham
muvaffaqiyatsizliklarga sabab bo‘ladigan yondosh omillarni aniqlash mumkin. Ular
quyidagilarda yaqqol namoyon bo‘ladi: tayyorgarlik shart-sharoitlarida,
mashg‘ulotlarning tashkil etilishida, qayta tiklanishda, sportchilarning mahoratida
va hokazolarda.
6-rasm. D variant. Kasbiy jihatdan yuqori bo‘lmagan hamda o‘z xarakterida bir
qancha kamchiliklarga ega bo‘lgan trener faoliyatiga muvofiqlik sxemasi. So‘nggi
variant D (6-rasm). Mazkur variant u qadar keng tarqalmagan. Garchi bu holat kam
bo‘lsa-da, lekin sport amaliyotida uchrab turadi. Bu holat ko‘pincha keksayib qolgan
trener juda ham mayda ikir-chikirlarga o‘ralashib qolganda va u tayyorgarlik
jarayonini qayta qurishga qodir bo‘lmaganda, ya’ni zamonaviy yangiliklardan,
milliy va xalqaro sportga xos bo‘lgan yangiliklarga muvofiq tarzda o‘z ishini qayta
qura olmaganligida yuz beradi. Bunday trener borgan sari asabiy
va jizzaki bo‘lib boradi, qolaversa, toqatsizlik, beqarorlik uning xarakteridagi
asosiy xususiyatga aylanadi. Albatta, bunday sharoitlarda natijalarning egri chizig‘i
juda tezlik bilan pastga tushib boradi.
Yuqorida qayd etilgan variantlarni tahlil qila turib, har bir trener ularni o‘z
faoliyati bilan taqqoslab ko‘rishi, imkoniyat bo‘lganda ideal variantga yaqinlashish
uchun o‘z faoliyatiga o‘zgartirishlar kiritishi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
