Mundarija: I. O‘quv materiallar 1 Ma’ruza mashg‘uloti materiallari

35.MAVZU.“Trener-sportchi” tizimidagi munosabatlarning xususiyatlari. 
Reja: 
1. “Trener – sportchi” munosabatlarini shakllantiruvchi omillar:
2. Trener va sportchilarning o‘zaro munosabatlari to‘g‘risidagi tasavvurlari.
“Trener – sportchi” munosabatlarini shakllantiruvchi omillar:
• Faoliyat vazifalari; 
• Qadriyatlar tizimi va trener ehtiyojlari; 
• Trener va sportchilarning o‘zaro munosabatlari to‘g‘risidagi tasavvurlari. 
Albatta trener muayyan sport turi talablariga javob beradigan o‘quvchilarni 
tanlab olishi lozim. U amalda trenerning barcha kontseptsiyalari va fikrlarini,
rejalari hamda orzu—umidlarini ro‘yobga chiqara olish qobiliyatiga ega bo‘lgan,
uning jamiyatda yanada yuqoriroq maqomga erishish borasidagi o‘z ehtiyojlarini 
qondirishiga yordam bera oladigan o‘quvchilarni tanlab oladi. Trenerning o‘z 
o‘quvchilarini idrok qilishi shakliga ta’sir qiluvchi omillar quyidagilardan iborat:
jinsi, yoshi, ularning sport mahorati darajasi va hokazolar. 
Ushbu muammoni shuningdek sportchining o‘z trenerga nisbatan 
munosabatlari nuqtai nazaridan ham ko‘rib chiqish lozim. Bunday 
munosabatlarning asosiy jihatlaridan biri sportchining yoshi hisoblanadi. 
Darhaqiqat, psixologlarning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, sportda endigina ilk 
qadamni tashlayotgan o‘spirin uchun, uning trener professional jihatdan qay 
darajada bilimdon ekanligini baholash juda mushkuldir. Bunday hollarda sportchi 
o‘z trenerga birinchi navbatda shaxs sifatida baho beradi, binobarin u quyidagilarni 
yaxshi tushunadi: uning trener mehribonmi yoki qattiqqo‘lmi, u bolalarni yaxshi 
ko‘radimi, u hazil qilishi mumkinmi yoki doimo jiddiymi, atrofdagilarga hurmat 
bilan munosabatda bo‘ladimi va xokazolar.
Keyinchalik sportchilarning o‘z trenerlariga nisbatan munosabatlariga ularning 
ehtiyojlari, motivlari, yo‘nalishlari hamda mashg‘ulotlar jarayonida trenerlar 
tomonidan shakllantiriladigan omillar—qadriyatlar tizimi ta’sir ko‘rsatadi. Demak, 
keyingi bosqichlarda o‘quvchilarning o‘z trenerlariga nisbatan munosabatlari 
bevosita trenerning o‘ziga va uning faoliyatiga bog‘liq bo‘lib qoladi. Sportchilarning 
trenerlariga munosabatlarini belgilab beruvchi eng asosiy omillardan biri sifatida 
ularning trenerlari o‘zlariga qanday munosabatda bo‘lishi to‘g‘risidagi 
tasavvurlarini tilga olish mumkin. Trenerlardan farqli o‘larok, sportchilarga har 
qanday xolatda ham trenerlarini ustun qo‘yish hususiyati xosdir. Odatda trener o‘z 
o‘quvchilarini haqiqiy baxolashi, trenerlarini ularga bo‘lgan munosabati haqidagi 
fikriga to‘g‘ri kelavermaydi. Sportchilarning trenerlarga nisbatan munosabatini, 
ularning muayyan trener bilan mashg‘ulot olib borish tajribasiga bog‘liq ravishda, 

---

tahlil qilish jarayonida shu narsa aniq bo‘ldiki, sporchilarning ilk trenerlariga 
nisbatan munosabatlari uzoq yillar davomida o‘zgarmasdan qolaverar ekan. 
Sportchilarning trenerlariga nisbatan munosabati mashg‘ulotlarning birinchi yilida 
shakllanadi va uzoq yillar o‘zgarmasdan qoladi. Faqat bunda istisno tariqasida, 
yuqori natijalarni qo‘lga kirita olmagan sportchilarni tilga olish mumkin, zero ular 
o‘zlarining muvaffaqiyatga erisha olmaganliklariga sabab o‘z trenerlarining 
professional malakasi past darajada ekanligi deb hisoblaydilar. Biroq amaliyotda 
shunday hodisalar uchraydiki, birinchi razryadli sportchi sport ustasi normativlarini 
bajargach, o‘z trenerga nisbatan salbiy munosabatini o‘zgartirib uni mutaxassis 
sifatida yuqori baholay boshlaydi. Shunday qilib sportchilarning trenerga nisbatan 
munosabatlarini belgilab beruvchi eng muhim va bosh omil sifatida trenerning o‘z 
o‘quvchilarining sportdagi ehtiyojlarini qondirishlari uchun barcha sharoitlarni 
yarata olish qobilyatini tilga olish lozim bo‘ladi. Psixologik tadqiqotlar shuni 
ko‘rsatdiki, sportchilar uchun “trener—sportchi” munosabatlari tizimidagi eng 
salbiy va og‘ir hodisa (70% hollarda bu qayd etilgan) bu bir trenerdan ikkinchi 
trenerga o‘tish jarayonidir, garchi bu sport ixtisosligining darajasi ko‘tarilishi bilan 
bog‘liq bo‘lsa-da (o‘smirlar jamoasidan kattalar jamoasiga o‘tish va xokazo). 
TS-1 ShKALASI (Yu.XANIN, V.STAMBULOV)
Trener va sportchining munosabatlarini aniqlovchi Metodika. 
«Trener - sportchi» shkalasi sportchilarni trenerga bo‘lgan munosabatini son
va sifat belgilari bo‘yicha tezda baholay olishga imkon beradi. Bu shkala 24 ta
savoldan — tasdiqlashlardan iborat bo‘lib, sportchi xar bitta savolga «xa» deb
rozi bo‘lishi yoki «yo‘q» deb rozi bo‘lmasligi mumkin. Shu savollarga javob
to‘plash yordamida sportchining trenerga bo‘lgan munosabatining uchta
tomonini yetarli darajada baholay olish mumkin: 
1. Bilish komponenti - trenerning o‘z sohasi bo‘yncha bilimdonligini 
mutaxassis sifatida professional mahoratini 1, 4, 7, 10, 13, 16, 19, 22
savollarga olingan javoblar belgilaydi. 
2. Emotsional komponent - formal bo‘lmagan yoqimli munosabatlarga
diqqat e’tibor berishda, sportchini qo‘llab-quvvatlashda, uni baholashda uning
extiyojlariga trenerning nechog‘liq javob berishini aniqlovchi 2, 5,8, 11, 14,
17, 20,23 savollarni o‘z ichiga oladi. 
3. Xulqiy komponent - trener bilan sportchining munosabatlari, ularning
birgalikdagi hatti-harakaglarining muloqotini maqsadga muvofiq yoki

---

nomuvofiqlikni sportchining nuqtaiy nazaridan baholash 3, 6, 9, 12, 15, 18,
21, 24 savollar yordam beradi. Kalitga muvofiq tagiga chizilgan savollar
nomerlari «yo‘q» degan javobni. Qolganlari esa «xa» javobni bildiradi.
Kalitga mos kelgan shaklidagi har bir savolga bir ball bilan baholanadi 
Ko‘rsatma: Diqqat bilan quyidagi har bir jumlani o‘qib chiqing. Agar ular sizning 
trener bilan bo‘lgan munosabatlaringizga to‘g‘o‘ri kelsa, «Xa» deb javob bering, 
agar to‘g‘ri kelmasa «Yo‘q» deb javob bering. 

---