Mundarija: I. O‘quv materiallar 1 Ma’ruza mashg‘uloti materiallari

O‘z-o‘zini nazorat qilish savollari
1. Psixik jarayonlarni ayting, ularning har birini tavsiflang?
2. Sezgi va idrokni tadqiq etish deganda nima tushuniladi?
3. Tasavvurning sportdagi ahamiyati nimada?
4. Ijodiy hayol nima uchun sportda muhim hisoblanadi?
5. Sportda tafakkur tadqiq etish qanday amalga oshiriladi?
6. Diqqatning sportdagi ahamiyati nimada?
7. Sportda xotiraning qanday tasniflari mavjud? 

---

2– MAVZU. Наr xil sport turlarida sezgilarning ro’li. 
Reja: 
1. Sezgilar haqida umumiy tushuncha.
2. Sezgi turlari. Kо‘rish sezgilari. Eshitish sezgilari. Taktil sezgilari. Muskul-ҳarakat sezgilari. 
Muvozanat sezgilari. Xarorat sezgilari. Organik sezgilari. Og‘riq sezgilari. Xid bilish sezgilari. 
Ta’m bilish sezgilari.
3. Sezgi sohasidagi ba’zi qonuniyatlar. Sezgilarning sportdagi ahamiyati. 
Sezgi oddiy psixik jarayon bo‘lib, lekin odam hayotida muhim ahamiyatga ega. 
Sezgi organlariga bevosita ta’sir qilib turgan narsa va hodisalarning ayrim 
hossalarini ongimizda aks ettirish sezgi deb aytiladi. Inson bilish faoliyati 
sezgilardan boshlanadi. Bu borada sezgi haqida tushuncha, voqelikni sensor aks 
ettirishi va faoliyatida sezgilarning roli, shu jumladan sportda. Sezgilarni tasnifi. 
Sezgilarning asosiy qonuniyatlari. Sezgirlik va sezgi chegaralari. Adaptatsiya, 
sensibilizatsiya va senestiziya. Sezgilarni o‘zaro ta’siri kabi savollarni o‘rganish 
talabalarni bilim saviyasini oshiradi. Topshiriqlar: 1. Ko‘r dog‘ini topish 2. 
Ranglarni aralashish qonunlarini kuzatish 3. Kinematometr yordamida muskul 
harakat sezgilarining aniqligini o‘lchash 4. Sezgirlik va sezgi chegaralarini 
aniqlash 5. Vestibulyar analizator faoliyatini kuzatish Tajriba 1. Ko‘r dog‘ini 
topish. Ko‘r dog‘ini topish uchun qora rangli kartochkalaridan foydalaniladi. Bu 
kartochkalarda ikki cheti va o‘rtasida kichik oq doirachalar belgilangan. Ko‘r 
dog‘ni topish uchun kartochkani ko‘zdan 25-30 santimetr uzoqlikda tutib, o‘ng 
ko‘zini yumib, chap ko‘zi bilan rasmning o‘rtasidagi (yoki bir tomonidagi) oq 
doiracha yoki (+) belgiga qaraladi. Rasmning chap tarafidagi doiracha esa ko‘rish 
maydoniga tushib turadi. Rasmni oldiga va orqaga dam-badam asta sekin surib, 
shunday masofaga keltiramizki, bu davrda ko‘rish maydoniga tushib turgan chap 
tomondagi doiracha ko‘rinmay qoladi. Buning sababi shuki, chap tomondagi 
doirachalardan kelayotgan nur ko‘zning ko‘r dog‘iga tushib qoladi. Agar chap 
ko‘zni berkitib, o‘ng ko‘z bilan qaralsa, o‘ng tomondagi doiracha ko‘rinmay 61 
qoladi. Tajriba vaqtida ko‘zni chalg‘itmaslik kerak, chunki ko‘zning salgina 
chalg‘itish ko‘r dog‘ini ham holatini o‘zgartiradi. Bu tajriba orqali ko‘rish 
jarayonidagi kolbacha va tayoqchalar roli isbotlanadi. Ko‘zning to‘r pardasidagi 
ko‘r dog‘ qismida na tayoqchalar na kolbachalar yo‘q, shuning uchun 
seziluvchanligi ham yo‘q. 

---

1. Birinchi qonunga binoan spektrda joylashgan hamma ranglarni bir hil 
proporsiyada qo‘shilishi oq rangni hosil qiladi. 62 2. Ikkinchi qonunga binoan 
spektrda joylashgan har bir rang o‘zini bitta qo‘shimcha rangi bilan ma’lum 
proporsiyada qo‘shilishi oq rangni hosil qiladi (masalan: sariq rang bilan ko‘k 
rangni 3:2 proporsiyada aralashtirsak oq rang hosil bo‘ladi; qizil rang bilan yashil 
rangni 3:2 proporsiyada aralashtirsak oq rang hosil bo‘ladi). 3. Uchinchi qonunga 
binoan spektrga joylashgan biror hromatik rangni ikkinchi hromatik rang bilan 
ma’lum proporsiyada aralashtirsa, ular o‘rtasida joylashgan uchinchi rang kelib 
chiqadi (masalan: ko‘k rang bilan qizil rangni 3:1 proporsiyada aralashtirsak 
binafsha rangi xosil bo‘ladi; qizil rang bilan sariq rangni 3:1 proporsiyada 
aralashtirganda zarg‘aldoq rangi xosil bo‘ladi). 

---

Teri sezgisining absolyut chegarasi esteziometr orqali aniqlanadi. Tajriba qo‘l 
kaftida, barmoq uchlarida o‘tkaziladi. Tekshiruvchi ko‘zini yumgan holda 
esteziometrning ikki oyoqchasi bilan qo‘l kafti va barmoq uchlari ta’sirlanadi va u 
nechta ta’sirotni sezayotganini aytishi kerak. Kuzatuvchi ta’sir qilishni esteziometr 
oyoqchalarini juftlashtirgan holatidan boshlab, keyin asta sekin ularni orasini ochib 
ta’sirlay boshlaydi. Berilgan javoblar va esteziometr oyoqchalari orasidagi masofa 
yozib boriladi. Tekshiriluvchining nechta ta’surotni sezayotganini va esteziometr 
oyoqchalari orasidagi masofa quyidagi bayonnomaga yozib boriladi.