Mundarija I. Bob. Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish

Korxonaning bozor segmentlari bo'yicha
rejalashtirilayotgan savdosi hajmi

Mavjud va talab etiladigan zaxiralami solishtirma tahlili menejerlami hisobot davri davomida ishlab chiqarish zaxiralari bilan ta’minlanish imkoniyatlarini aniqlashga ko'maklashadi. Korxonani ishlab chiqarish zaxiralariga bo'lgan talabini quyidagi shartli misollarda ifodalash mumkin (5.6-jadval).
Tovar bozorida ishlab ch iq arish korxonasiishtirokining tavsifi
=
Shunday qilib, mazkur jadval ma’lumotlari asosida korxonaning tovarmoddiy zaxiralarga bo'lgan talabini aniqlash mumkin. Bu esa, kelgusida ishlab chiqarish rejasini tuzishda muhim ma’lumot manbai hisoblanadi. Mehnat, umumishlab chiqarish, ma’muriy va sotish xarajatlaridagi talab ham xuddi shu tarzda aniqlanadi. Keyin o'tkazilgan hisob-kitoblar asosida investitsiyalar — asosiy vositalami sotib olish va aylanma kapital o'sishiga bo'lgan umumiy talab aniqlanadi. Korxona ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish, odatdagidek, ishlab chiqarish xarajatlari va ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini rejalashtirish bilan yakunlanadi.
Tovar-m oddiy zaxiralarga bo'lgan talab n in g hisob-kitobi

Bozor iqtisodiyoti sharoitida xarajatlarni rejalashtirish xarajatlar tarkibi va mahsulot (ish va xizmat)larning reja tannarxini dastlabki baholashdan boshlanadi. Xarajatlarni rejalashtirish ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinadigan Tovar moddiy zaxiralaming qiymati va kutilayotgan foyda hajmini aniqlashda yuqori samara beradi.
Xarajatlarni dastlabki baholash esa bozorgir mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini beradi. U quyidagilar asosida amalga oshiriladi:
— ishlab chiqarish hajmini aniq belgilash;
— mahsulotlarni ishlab chiqarish texnologiyasi;
— materiallami almashtirish variantlari;
— materiallar va chet korxonalar xizmatlarining qulayligini baholash.
Ishlab chiqarish xarajatlari byudjetini ishlab chiqish jarayonida asosan smeta va normativ usuldan foydalaniladi. Smeta usulida korxonaning barcha bo'linmalari rejalari asosida korxona miqyosida xarajatlaming yig'ma rejasi shakllantiriladi. Respublikamizda smeta usuli ancha keng tarqalgan usul hisoblanadi. Uning qo'llanilishi kompleks rejalashtirishni yagona tizimga keltirishni ta’minlaydi. Normativ usul asosida ishlab chiqarish xarajatlari byudjeti tuziladi. Eillik ishlab chiqarish hajmini inobatga olib, alohida mahsulotlar tannarxini xarajatlaming iqtisodiy elementlari va kalkulatsiya moddalari bo'yicha smetasini tuzish uchun shaxmatli jadval ishlab chiqiladi (6-ilova). Xarajatlami shaxmatli jadvali tuzilgandan so'ng, korxonaning faoliyat davri uchun rejalashtiriladigan xarajatlaming yig'ma smetasi ishlab chiqiladi. Xalqaro amaliyotda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan xarajatlami rejalashtirishda normativ usuldan keng foydalaniladi.
Normativ xarajatlar quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:

bu erda:

Nx - mahsulot birligini ishlab chiqarishning normativ xarajatlari;
Nm - normativ moddiy xarajatlar;
N^. - normativ mehnat xarajatlari;
Nm -normativ ustama xarajatlar.
Normativ ustama xarajatlar normativ bevosita mehnat xarajatlari bo'yicha foizlarda ifodalanadi. Normativ mehnat xarajatlaridan ishchi kuchi xarajatlarini rejalashtirish maqsadida foydalaniladi, ulaming hajmi quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:

bu erda:
1^. - ishchi kuchining rejalashtiriladigan xarajatlari;
Nmm - normalashtirilgan mahsulot miqdori;
Ss - mehnatga haq to'lash soatbay stavkalari (mukofotlarsiz).
Normativ xarajatlardan chetlanishni baholash va quyidagi uning kelib chiqish sabablarini aniqlash zarur:
— bevosita va bilvosita xarajatlami o'zgarishi, sotib olingan materiallar
qiymatidagi chetlanishlar natijasida;
— mahsulot sifatini ta’minlashga sarflangan xarajatlar natijasida;
— normalar va normativlami o'zgarishlari natijasida;
— ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori, talab, baho ta’siri yoki boshqa omillar natijasida.
Xarajatlarni dastlabki baholash tannarxi yuqori va foyda keltirmaydigan mahsulotlarni ishlab chiqarishni to'xtatish imkonini beradi. Xarajatlarni baholashning so'nggi bosqichida rejalashtirish jarayoni standart mahsulot tayyorlash uchun barcha zaruriy xarajatlami hisobga olishni nazarda tutadi, chunki yangi mahsulot ishlab chiqarish kata miqdordagi moddiy, mehnat va qo'shimcha xarajatlami talab etadi. Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan taxminiy moddiy xarajatlar mahsulotlar va sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar moddiy xarajatlar normatdvidan va bozor baholaridan kelib chiqqan holda quyidagi formula yordamida hisoblanadi:

bu erda:
Mu — taxminiy moddiy xarajatlar;
Tmbb — tovar-moddiy zaxiralaming bozor bahosi;
Мк — moddiy xarajatlaming bir birligini normativi.
Xodimlaming asosiy mehnat haqiga ketadigan taxminiy xarajatlar asosiy va qo'shimcha mehnat haqi, umumishlab chiqarish, ma’muriyboshqarish, sotish xarajatlarini rejalashtirilgan ulushini qo'shib aniqlanadi.

Agar bu ulush birdan kichik bo'lsa hisob-kitoblar quyidagi formula bo'yicha amalga oshiriladi:

bu erda,

Iit — xodimlami asosiy mehnat haqiga sarflanadigan taxminiy xarajatlar;
Ktij, Kyst, Kqo,sh — tijorat, ustama xarajatlar va qo'shimcha mehnat haqi xarajatlarini mahsulot tannarxiga qo'shish stavkalari.
Agar mahsulot ishlab chiqarishga sarflanadigan taxminiy xarajatlar hajmi kutilgan foydadan oshib ketsa, bu holat mahsulotni iqtisodiy jihatdan raqobatbardosh emasligini anglatadi va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish choralarini ko'rish talab qilinadi.
Mahsulotni alohida turlari tannarxini rejalashtirish xomashyo va materiallar, texnologik maqsadlar uchun foydalaniladigan yonilg'i va energiya, mehnat haqi xarajatlari normativlariga rioya etishni nazarda tutadi. Shuningdek, rejalashtirish bilvosita umumishlab chiqarish, davr xarajatlari va sotish xarajatlari normativlari uchun ham zarur.
Mahsulot birligi to'liq tannarxi rejasi bevosita va bilvosita xarajatlami quyidagi formula bo'yicha umumlashtiradi.

bu erda,
Tn — mahsulotning reja tannarxi, so‘m;
M — bevosita material xarajatlari, so'm;
I0 — bevosita mehnat haqi, so'm;
Ik — qo'shimcha mehnat haqi, so'm;
Kj — umumishlab chiqarish xarajatlari, %;
Kj — davr xarajatlari, %;
d — xodimlaming qo'shimcha mehnat haqi va mukofotlar foizi;
e — ijtimoiy ta’minotga chegirmalar foizi.
Mahsulot tannarxi rejasini ishlab chiqishda texnik, tashkihy va boshqa omillar hisobiga ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish manbalari aniqlanadi.
B unday holatda mahsulot ishlab chiqarish nomenklaturasi bo'yicha o'rtacha tannarx (Tu), mahsulot tannarxining haqiqiy va reja tannarxi o'rtasidagi farqni m ahsulot ishlab chiqarishning yillik hajmiga ko'paytmasi sifatida quyidagi formula orqali topiladi:

bu erda: 1

Tj — mahsulot birligining bazaviy tannarxi;
T2 — mahsulot birligining rejalashtiriladigan tannarxi;
M — mahsulot ishlab chiqarishning yillik hajmi.
Rejalashtirish jarayonida, odatda, jami va bir birlik mahsulot xarajatlarini aniqlash zaruriyati tug'iladi. Shu maqsadda barcha xarajatlami o'zgaruvchan va doimiy xarajatlarga bo'lish qabul qilingan. Jami tannarxga mahsulot hajmini ishlab chiqarishga sarflangan barcha xarajatlar kiradi, bir birlik mahsulot tannarxiga esa mahsulot (ish va xizmat)lar birligini ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar kiritiladi. Bir birlik mahsulot tannarxi - bu xarajatlaming o'rtacha kattaligi bo'lib, u jami xarajatlami mahsulotni ishlab chiqarish yillik rejasini tashkil etuvchi umumiy birliklar miqdoriga bo'lish bilan belgilanadi. Jami va bir birlik mahsulotning tannarxi bilan ulami tashkil etuvchi doimiy va o'zgaruvchan xarajatlar o'rtasidagi analitik bog'liqlik quyidagi formulalar bilan ifoda etiladi:
Jami tannarx:

Bir birlik mahsulotning tannarxi:

bu erda,
Ux — o'zgaruvchan xarajatlar;
Dx — doimiy xarajatlar;
M— mahsulotlar miqdori.
Keltirilgan formulalardan ko'rinib turibdiki, jami tannarx — bu mahsulotni yillik hajmini ishlab chiqarishga sarflangan doimiy va o'zgaruvchan xarajatlar yig'indisi, bir birlik mahsulotning tannarxi — bu jami ishlab chiqarish xarajatlarini mahsulotlar miqdoriga bo'lish orqali aniqlangan tannarxdir. Jami xarajatlar doimiy va o'zgaruvchan xarajatlar summasiga teng, bir birlik mahsulotning tannarxi o'zgaruvchan va doimiy xarajatlarga alohida hisob-kitob qilingan.
O'zgaruvchan xarajatlar bevosita moddiy va mehnat xarajatlari summasiga teng. Doimiy xarajatlar ma’muriyboshqarish va m ahsulotni sotish, shuningdek, binolar ijarasi, umumkorxona ahamiyatidagi binolaming eskirishi, xodimlaming mehnat haqini o'z ichiga oladi. Bir birlik mahsulotga to'g'ri keladigan chegaraviy xarajatlami hisoblash uchun joriy davrdagi jami xarajatlar summasini bazis davrdagi jami xarajatlar summasiga bo'lib, uni shu davrdagi mahsulot hajmiga ko'paytiriladi. Rejalashtirilayotgan xarajatlar dinamikasini omilli tahlil usuli yordamida aniqlash 5.7-jadvalda ko'rsatilgan.
Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko'rinib turibdiki, yil davomida mahsulot hajmi 10 birlikka oshib borgan. Jami doimiy xarajatlar 420000 so'm darajasida saqlanib qolgan. Jami o'zgaruvchan xarajatlar oylar bo'yicha o'sib borgan. Omilli tahlilning zanjirli bogflanish usulini qollab, xarajatlar dinamikasi bazaviy oyga nisbatan hisoblab topiladi. Misol, fevral oyida jami xarajatlar 434000 so'm bo'lsa, uni yanvar oyidagi 428000 so'm jami xarajatlarga bo'lib, topilgan summani yanvar oyining rejalashtirilgan mahsulot (15 dona) miqdoriga ko'paytiriladi va natijada bir birlik mahsulotga to'g'ri keladigan chegaraviy xarajatlar topiladi. ((434000:428000)’ 15=15,21).
Hisob-kitoblaming ko'rsatishicha, korxonada bir birlik mahsulot tannarxini oylar bo'yicha pasayishi kuzatilgan. Buning sababi mahsulot hajmining ortish intervali bilan xarajatlaming o'sish dinamikasi bir tekisda bolmaganligidir.