Mundarija: Dorivor o'simliklar biologiyasi va ekologiyasi fanining maqsad va vazifalari Dorivor o'simliklar bioekologiyasini o'rganishning asosiy usullari

15-mavzu To'qay zonasi dorivor osimliklari
Ingichka bargli jiyda (qush jiyda, qarga jiyda)-Elaeagnus angustifolia L.
Qushjiyda (Elaeagnus angustifolia L.) jiydadoshlar oilasiga mansub, balandligi 8 m keladigan, postlogi qongir-qizil rangli daraxtdir. Yosh novda va barglari kumushsimon oq tukchalar bilan qoplangan. Bargi ellipssimon shaklda bolib, uzunligi 3,57 sm va eni 0,7 1,8 sm, bandi 1,2 sm gacha boladi. Guli xushboy hidli, gulbandli, barg qoltigida 13 ta bolib joylashgan. Gulqorgonining tashqi korinishi kumushsimon-oq, ichki tomoni deyarli tuksiz va sariq rangdadir. Changchisi juda qisqa, ipsimon va choziq changchidan iborat. Mevasi danak mevadan iborat bolib, dumaloq-tuxumsimon shaklli, boyi 1,3 sm, eni 0,7 sm keladi. Danagi choziq-tuxumsimon, usti chiziqchali, uzunligi 1 sm ga, eni esa 0,5 sm ga teng. Qushjiyda may oyida gullaydi; mevasi sentyabr oyida yetiladi. Bu osimlik Ozbekistonning barcha viloyatlarida yovvoyi holda va qisman madaniy holda osadi. U ayniqsa toqayzorlarda hamda shorxok yyerlarda kop tarqalgan. U manzarali, asalchil, mevali hamda efir moyli osimlikdir. Uning mevasidan oziq-ovqat sifatida, tibbiyotda esa dori-darmonlar tayyorlashda foydalanish mumkin.
Qushjiydaning bargi bod va bel ogriqni, mevasi esa ich ketishni davolaydigan vositadir. Uning tarkibida 10 % tanid moddasi bolib, ulardan tyeri oshlashda foydalanish mumkin. Qushjiydaning har bir tupidan 220 kg jiyda olish mumkin. Mevasi qand moddasiga juda boydir. Ularda 50% uglevodorodlar, 11% oqsil, 12% kletchatka, tanid moddalari va minyeral, tuzlar bor. Shuningdek, mevasi tarkibida 0,34 mg % Bi, 0,21% B2, 0,069 mg % PP, 93 mg % S, 0,23 mg % E vitaminlari boladi. Barglarida 8 12 % tanid va 200 mg % S vitamini bor.
Dagal tukli yulgun-Tamarix hispida Willd.
Kop yillik, och yashil buta yoki kichik daraxt. Poyalari qalin bezchali tuklar bilan qoplangan, yosh poyalari qongir-qizil rangda, keksa poyalari kulrang. Barglari yuraksimon-ovalsimon, otkir qalin tuklangan. Gullari och pushti rangda. Ayrimlarida oq, poya va novdalar uchida supurgisimon topgullar hosil qiladi. Gullari 5 azoli, otroq. Tojbarglari uzunchoq ellipssimon. Kosagi uch qirrali, 1-3 mm uzunlikda, pushti, qongir-qizil, tillarang sariq ranglarda. Iyuldan to oktyabrgacha gullab uruglaydi. Daryo boyi toqaylar, yyer osti suvi yaqin bolgan shorxok yyerlarda osadi. Ozbekistonni barcha viloyatlarida va Qoraqalpogistonda tarqalgan.
Qobigi va barglarida kop miqdorda oshlovchi moddalar saqlaydi. Bargidan olingan shirasi ogiz yazvasiga davo qilinadi. Postlogi kuchli burushtiruvchi xususiyatga ega. Bargidan revmatizmda qollaniladi.
Jiyda (Elaeagnus orientalis L.) jiydadoshlar oilasidan, boyi 3 m ga yetadigan daraxtdir. Tanasi qizgish-kul rang. Barglari tuxumsimon-chozinchoq yoki lansetsimon, uzunligi 1,55 sm, eni 720 mm, novdalarining uchi kopincha tikanli boladi. Yosh novdalarining usti va barglari kumushsimon-yaltiroq mayda guborlar bilan qoplangan. Jiyda may oyida gullaydi. Gullari mayda, korimsiz kumushsimon-oq rangli, juda ham yoqimli hidlidir. Mevasi sentyabr oktyabr oylarida pishadi. U maydaroq, uzunligi 12 sm ga yetadi. U kam et, usti qizgish-sariq tusda. Uning tarkibida 60% ga yaqin qand moddasi bor. Shu sababli ham uning mevasi spirt sanoati uchun qimmatli xom ashyo hisoblanadi. Uning mevasidan kisel va kompotlar ham tayyorlash mumkin. Jiyda mevasidan mahalliy dori (bolalarni ichi buzilganda qotiruvchi, kizamiqni birmuncha engillashtiruvchi) sifatida foydalanadi. Jiydaning danagida moy ham kop boladi. Uning yogochi qattiq bolganligidan turli qurilish matyeriallari sifatida keng foydalaniladi.