Mundarij a kirish

3.3. Tarjima asarlarida o‘xshatishlarning berilishi

O‘xshatishlar tashqi dunyoni bilishning eng qadimiy usullaridan hisoblanadi. O‘xshatishlar muayyan xalqning ilk tafakkur tarzini va tasavvurlarini namoyon etadi. Ularda ma’lum davrda yashagan ajdodlarimizning kechinmalari, tasavvurlari muhrlangan bo‘ladi. Insonning dunyoni bilishida o‘xshatish-qiyoslash benihoya katta o‘rin tutadi. Ikki yoki undan ortiq predmet yoki tushunchani o‘xshash yoki farqli jihatlarini aniqlash maqsadida qiyoslash, taqqoslash tashqi dunyoni bilishning eng keng tarqalgan mantiqiy usullaridan biri sifatida inson faoliyatining deyarli barcha sohalarida kuzatiladi. Bu behad muhim mantiqiy kategoriya, tabiiyki, tilda ham o‘z aksini topadi⁸³.

O‘xshatish badiiy tasvir vositalaridan biri bo‘lib, obyektni obrazli, ta’sirchan, konkret va ixcham ifodalash xususiyatlari bilan ajralib turadi. Sana’tkor qahramonlarni tasvirlashda ularning o‘ziga xos individual xususiyatlarini ochishda, ruhiy holatlarni aks ettirishda, tabiat manzaralarini tasvirlashda o‘xshatishlardan foydalanadi. Ularni konkretlashtiradi, bo‘rttiradi. Kitobxonning diqqatini obrazning ko‘rinmas tomonlariga jalb qiladi, asarning g‘oyasini ochishga yo‘naltiradi.O‘xshatish deb, bir predmet yoki hodisani ikkinchi bir predmet yoki hodisa bilan taqqoslanganda ularning shakli yoki mazmun tomondan obrazli o‘xshashligiga aytiladi.O‘xshatish obyekti tasvirlamoqchi bo‘lgan predmet, hodisa; o‘xshatish obrazi - taqqqoslangan predmet, hodisalarning tasviriy vositasi, ikki predmet va hodisaning bir-biriga mos kelishidir.O‘xshatishlarni belgilashda asosan ana shu uch belgining roli katta.

O‘xshatishni chegaralashda asosiy uch ko‘rsatkich, ular grammatik tomondan tasnif etish, o‘xshatishning badiiy asarlardagi roli va yozuvchining uslubiga bog‘liq holda o‘rganish masalasi muhimdir.

O‘xshatish –borliq haqidagi bizning bilimlarimiz har doim nisbiy xarakterga egadir. Tashqi olamdagi ayrim narsalar haqida bir aniq tushunchaga yoki tasavvurga egamiz. Masalan, olma, quyosh, olov, daryoning oqishi jarayoni, tiniq suvning rangi, toza osmonning rangi kabi yoki qushning uchishi, osmondagi yashinning xarakteri, shamolning harakati kabilar.

Prof. Nizomiddin Mahmudov o‘zbek tilidagi o‘xshatishlarni to‘rt unsurga ajratib, ularni o‘xshatish subyekti, o‘xshatish etaloni, o‘xshatish asosi va o‘xshatishning shakliy ko‘rsatkichi deb nomlaydi. “...o‘xshatishlar o‘ziga xos obrazli tafakkur tarzining mahsuli sifatida yuzaga keladi. Shuning uchun ham ular nutqda hamisha badiiy-estetik qiymatga molik bo‘ladi, nutqning emotsional-ekspressivligi, ifodaliligi, ta’sirchanligini ta’minlashga xizmat qiladi. O‘xshatishlarning ikki turi, ya’ni: 1) individual-muallif o‘xshatishlari yoki erkin o‘xshatishlar va 2) umumxalq yoki turg‘un (doimiy) o‘xshatishlar farqlanadi”⁸⁴.

Turg‘un o‘xshatishlarning mohiyati shundan iboratki, ularda o‘xshatish etalonida ifodalangan obraz barqarorlashgan bo‘ladi, bunday o‘xshatishlar, garchi muayyan shaxs yoki ijodkor tomonidan qo‘llangan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan til jamoasida urfga kirib, doimiy ifodalar sifatida turg‘unlashgan, umumxalq tili leksikonidan joy olib ulgurgan bo‘ladi. Bunday o‘xshatishlar xuddi tilda tayyor birliklar kabi nutqqa olib kiriladi⁸⁵. Tildagi o‘xshatishlarni tadqiq etgan tilshunoslarning aksariyati turg‘un o‘xshatishlarning idiomalarga yaqin turishini yoki idioma maqomida bo‘lishini, ular ko‘p asrlar mobaynida kishilar nutqida qo‘llanish natijasi sifatida turg‘unlashib, so‘zlovchilar ongida muayyan modellar shaklida mustahkamlanib qolishini, o‘xshatish etalonining, ya’ni o‘xshatish asosidagi obrazning muayyan belgi-predmet bilan muntazam va qat’iy bog‘liq bo‘lishini ta’kidlaydi⁸⁶.

Xalq og‘zaki ijodida o‘xshatishlar muhim ahamiyat kasb etadi. “...baxshi yoki ertakchi ham asarga o‘z individual o‘xshatish, qiyoslashlarini kiritishi mumkin. Ammo bu ham an’anaga, epik ijod qonuniyatiga mos kelmasa, asar syujetiga singishmaydi, uning “yotligini” xalq darrov anglab oladi. O‘zida xalqning an’ana, udum, marosim, fikr tarzini ifoda etgan detalgina xalqona obrazning ma’nosini ochishi, kengaytirishi mumkin”⁸⁷.

Umuman, o‘xshatishlar har bir xalqning lingvomadaniy boyligi bo‘lib, ular milliy dunyoqarash, dunyodagi hodisalarni milliy tasavvurlarga ko‘ra taqqoslash, qiyoslash natijasida shakllanadi. O‘xshatishlar tarjimasining o‘ziga xos jihatlari Lingvomadaniyatlarning aksariyatida turg‘un o‘xshatishlarni obraz va uning mazmuni jihatidan bir-biriga muqobilligi, muqoyasa obyektlarining o‘xshashligiga guvoh bo‘lamiz. Xalqlarning ko‘pgina xislat-xususiyatlarga nisbatan qarashlarining, munosabatlarining aksariyat hollarda bir-birlarinikiga o‘xshashligi komparativ frazeologik birliklarning ham bir xil timsoliy mazmun kasb etishlariga sabab bo‘ladi. Bunday holat, ayniqsa, genetik jihatdan qardosh xalqlar tillari ifoda vositalari o‘rtasida ko‘proq ko‘zga tashlanadi. Bu mazkur xalqlarning tarixiy sharoiti va takomili jarayonidagi umumiy muvofiqliklar bilan belgilanadi. O‘xshatish obyektlari bo‘lmish timsollarning bu tariqa o‘zaro mosligi tillarda muqoyasaviy umumiylikning mavjudligidan dalolat beradi.

O‘xshatishlardan mumtoz adabiyotimizda ham keng ko‘lamda foydalanilagan. Faqat u “tashbih” deb atalgan. Tashbih – sharq adabiyotida keng tarqalgan, “o‘xshatish” ma’nosini ifodalaydi. Ikki narsa yoki tushunchani ular o‘rtasidagi haqiqiy (real) yoki majoziy munosabatlarga ko‘ra o‘xshatish san’atidir. Tashbih san’ati tasvirlanayotgan shaxs, buyum yoki tushuncha o‘quv ko‘z o‘ngida aniqroq, jozibaliroq gavdalantirishga hizmat qilib, asar timsollari ma’naviy qiyofasini yorqinroq ochish, binobarin, shoir g‘oyasini o‘quvchi ongiga to‘laroq yetkazishga imkon beradi.

Sharq adabiyotshunosligida tashbihlar haqiqiy (real) va majoziy tashbihlarlarga bo‘lingan. Aniq, hayotiy buyumlar, o‘xshatish uchun tanlangan bo‘lsa, haqiqiy tashbih, noaniq mavhumiy tushunchalar tanlangan bo‘lsa majoziy tashbih hisoblangan.

Tashbihi mutlaq – “aniq o‘xshatish” ma’nosini ifodolovchi bu xil san’at go‘yo, singari, - day, - dek kabi so‘z yoki qo‘shimchalar (odoti tashbih) qo‘llangan, shuningdek, shart, kinoya, tasviya, aks, izmor va tafzildan xoli bo‘lgan tashbihni anglatadi⁸⁸.

O‘xshatish, yuqorida aytganimizdek, juda qadim zamondan xalq og‘zaki ijodiyotida, mumtoz adabiyotda ishlatilib kelingan. Shuning uchunki, poetikaga bag‘ishlangan eng birinchi asarlarda ham tashbih, uning tahlili masalasiga alohida o‘rin beriladi.O‘xshatish ikki narsa yoki voqea-hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanib, ularning biri orqali ikkinchisining belgisini, mohiyatini to‘laroq, konkretroq, bo‘rttiribroq ko‘rsatib berishdir.

O‘xshatishlar shuqadar rang barangki, ular benihoya inson nutqini go‘zallashtiradi va o‘sha xalq tilini so‘z boyligi o‘zida mujassam etadi. O‘xshatishlar yuqorida aytganimizdek, turg‘un bo‘lib ularni tarjimada berish anchayin murakkabliklarni yuzaga keltiradi. Bunda tarjimonlarning qanchalik mahoratli ekanligini ko‘rishimiz mumkin.

ڈھنیا نے شرماتے ہوئے کہا. "ایسے ہی تو بڑےسجیلے جوان ہو کر سالی سرہجیں دیکھ کرریجھ جائیں گی."(گ.٧)

“Juda qirchillama sohibjamol yigitsiz-da! kelin-qizlar ko‘radiyu, oshiq bo‘ladi-qoladi. – dedi Dhaniya, uyalinqirab”. (Қ. 7)

“–Не такой уж ты сам пригожий молодец, чтобы тобой красавицы любовались! –грустно пошутило Дхания”.

Berilgan misolda erining hazil gapiga ham hazilomuz o‘xshatish bilan javob qaytargan. E’tiborlisi shundaki, sharq ayollari necha yillab yashagan turmush o‘rtog‘iga ham hazil gapni to‘g‘ridan to‘g‘ri emas, uyalibgina aytishgan. Muallif ham bu muloqotda ham kitobxonga ham yumorni, ham hind ayolining turmush o‘rtog‘iga nisbatan hayosini ko‘rsatgan. “ایسے ہی تو بڑےسجیلے جوان ہو کر” “huddi juda ko’rkam yigitsizda” degan gapni tarjimon mohirlik bilan “juda qirchillama sohibjamol yigitsiz-da” deb tarjima qilgan. Huvriyni yillar emas, hayotning qiyinchiliklari, mehnat og ‘irli, farzand judoligi qaritgan edi. Shunga rafiqasi ham uyalibgina hazil qilib javob qaytardi. O‘zbek tilidagi tarjimada bu to ‘laqonli aks etgan. Biroq, rus tilidagi tarjima hazil bilan kinoya ma’nosi ham sezilgan. “Нетакойужтысампригожиймолодец” bu yerda turmush o‘rtog‘iga ochiqsachiga “sen unaqa ko‘rkam yosh yigit emassan” degan ma’noni beryapti. Bu yerda mentalitetning ham turli tuman ekanligi yaqqol sezilib qolgan. Gap so‘ngiga ham e’tibor qaratsak, hazillashdi ammo “грустно”. Sharq xaqllariga xos andisha, iboni faqat sharq xalqlarigina ko‘rsatib bera oladi. Keyingi misolda esa aksincha boshqacha tarzda tahlil qilamiz:

اگر ہم ایسا نہ کریں تو دیلوتا ہیں .(گ. ٢٠)

“Agar shundoq qilmas ekanmiz, bizni farishta deyaversin”. (Қ. 20)

“Если бы мы не делали так, то, неверно, могли бы сравняться с богами”.(Ж. 26)

Asliyatni va tarjimalarni o‘qir ekanmiz barchasi to‘ppa-to‘g‘ri tarjima qilingan. Hamma o‘z ona tilining imkoniyati, mentalitet va dini nuqtai nazaridan tajima qilganligini guvohi bo‘lamiz. Urdu tilidagi asl kelib chiqishi hindcha bo‘lgan “دیلوتا ” so‘zining lug‘aviy ma’nosi “tangri, sanam, ma’buda” deganini anglatadi. Bizga ma’lumki, Hindistonnig aholisining ko‘pgina qismi aynan buddaviylikka e’tiqod qilishadi. Bu esa bevosita ularning nutqiy faoliyatida ham o‘z aksini topadi. “Tangri, ma’bud, bud, sanam” kabi leksemalar ularning turmush hayotida foydalanuvchi aktiv leksemalar qatoriga kiradi. Rus tilida ham xristian dini bilan bog‘liq tushuncha leksemalar mavjud. Shuning uchun tarjimon to‘g‘ridan to‘g‘ri “xudo” deb tarjima qilgan. Ammo, o‘zbek tiliga bu gapni adekvat tarjima qilib bo‘lmaydi. O‘zbekiston aksariyat aholisi islom diniga e’tiqod qilishadi. Islom ta’limotiga ko‘ra, Allohni hech bir mavjudot bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. “Ixlos” so‘rasida: “… U – Alloh Birdir (ya’ni Uning hech qanday sherigi yo‘qdir. U yakkoyu yolg‘izdir)” ⁸⁹deya e’tirof etigan. Tarjimon mohirlik bilan “farishta” so‘ziga almashtirdi. Bu bilan ham ma’noni saqladi, ham o‘zbek kitobxonlariga ham tushunarli bo‘ldi.

کانے کو کانا کہنے سے جود کھ ہوتا ہے کیا دو آنکھوں و الے آدمی کو ہو سکتا ہے ؟ (گ.٧)

“Ikkala ko‘zi sog‘ odamga “sen ko‘rsan” desang, hech narsa emas biroq shu gapni ko ‘rga aytsang, u juda ham ranjiydi”. (Қ. 8)

“Разве может понять зрячий, как тяжело слепому, когда ему напонимают о его слепоте?” (Ж.13)

Ba’zano‘xshatishlaryozuvchitomonidashudarajadachiroyliberiladiki, unihechbirso‘zigaputuryetkazmay, o‘quvchigayetkazishtarjimonningburchihisoblanadi. Tarjima har tomonlama juda ijobiiy chiqqan. Barcha tillarda o‘qilgan gaplar go‘yo tarjima emas, ona tilida o‘qilgandek qabul qilinadi. Har ikkala holatda ham tarjimonlar gapni juda chiroyli va o‘quvchi saviyasi hamda vaziyatdan kelib chiqib tarjima qilishgan deb o‘ylaymiz.

ہوری نے پچاڑا دیا "یہ میں جانتاہوں لیکن اس کی بھلمنسی کو بھی تو دیکھو کہ مجھ سے جب ملتا ہے تیرا ہی بکھان کرتا ہے ، ایسی لچھمی ہے ، ایسی سلیکدار .(گ. ٣١)

“ – Buni men ham bilaman, - dedi. Huvriy tilyog‘lamalik qilib, - lekin uning qanaqa yaxshi odam ekanligini o‘ylab qo‘y-da. Qachon urishib qolsak, seni maqtagani maqtagan. “Shunday ba’mani ayol Lakshmiyning o‘zi! – deb maqtaydi”. (Қ. 29)

“Хори решил польстить жене:

–Это я знаю. Но ты послушай только, какой славный человек этот Бхола! Когда я бы сним ни повстречался, он непеременно тебя похвалит “Такая , говорит, славная у тебя жена, такая умница!”” (Ж. 35)

O‘xshatishlarning shunday turi mavjudki, bular turg‘un o‘xshatishlar hisoblanadi. Chunki har bir xalqda uni ifodalaydigan va milliyligidan kelib chiqib qo‘llaniladigan o‘xshatishlar mavjud. Shulardan biri yuqoridagi gapimizda berilgan o‘xshatishdir.Dunyoni obrazli qiyoslash maqsadida istifoda etiladigan ba’zi o‘xshatish etalonlari boshqa lingvomadaniyatlarda frazeologizm yoki metafora ko‘rinishida namoyon bo‘lishi ham mumkin. Har bir lingvomadaniyatda shu xalqning mentalitetini, uning o‘ziga xos milliy-madaniy xususiyatlarini aks ettiruvchi turg‘un o‘xshatishlar mavjud bo‘ladi. Masalan, “o‘zbek tilidagi musichaday beozor (odam) o‘xshatishini boshqa tillarda uchratish qiyin. Musichaday o‘xshatish etalonida milliy-madaniy konnotatsiya mavjud, unda “beozorlik” belgisining o‘zbekka xos ta’kidi yaqqol o‘z ifodasini topgan. Musichaga xos yumshoq tabiat va harakat o‘zbek idrokida ijobiy talqin topishidan tashqari, bu mushfiq qush haqidagi islomiy rivoyat ham musichaday etalonining an’anaga kirishiga ta’sir etgani ehtimoldan holi emas. Ana shu tariqa musichaday beozor turg‘un o‘xshatishi beozorlikning o‘zbekcha o‘lchovi sifatida tamoman milliy obraz maqomini olgan”⁹⁰. Lekin hamma lingvo- madaniyatlarda ham shunday emas. Masalan, ingliz tilida “beozorlik” timsoli sifatida “kabutar” qabul qilinganini kuzatish mumkin: As harmless as a dove (Musichaday beozor). Yoki koreys tilida “sigirday beozor” birikmasini uchratish mumkin. Shuningdek, cin gibi o‘xshatishi turk tiliga xos milliy-madaniy konnotatsiyani ifodalab, u “aqlli, bilimdon” belgisini ifodalashga xizmat qiladi. Chunki turk xalq ertaklarida cin (jin, ajina) aqlli, epchil, abjir obraz sifatida talqin qilinadi. O‘xshatishlar har bir xalqning iqlimi, fauna va florasi, joylashgan hududining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ham yaratiladi. Masalan, So‘fining tani shu topda Arabiston tog‘larining saratondagi toshlariday qizib yonardi (Cho‘lpon. Kecha va kunduz). Cho‘lpon tomonidan yaratilgan mazkur o‘xshatishda Arabiston iqlimining juda issiqligidan kelib chiqqan holda, Razzoq so‘fining ruhiy holati ifodalangan.

Yuqoridagi misolda har tomonlama mukammal ayol Hindistonda “ma’buda Lakshmiy”ga qiyoslanadi. Rus tilida neytral shaklda “” deb tarjima qilingan. Bu umumiy tushuncha. O‘zbek tilida esa “Lakshmiy” hech qanday tarjimasiz o‘zbek qiliga ko‘chirilgan va tarjimon tomonidan izoh ham berilmagan. Ushbu o‘rinda bizningcha Rahmonberdi Muhammadjanov “Kumush”, “Barchinoy” kabi o‘zbek qahramonlari nomlarini berishi, yoki izohlab berilganda anchayin ma’nosi tushunarliroq bo‘lar edi.