Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

Egasi ifodalangan gap. Kesimdagi [W], [Pm] xususiyati va ularning o‘zaro munosabati tufayli nutqda egani tushirib qoldirish mumkin bo‘lmaydi. Bunda eganing nutqiy voqelanishini zarur qilib qo‘yadigan:

1. 
   [W] ga bog‘liq omil.
   
2. 
   [P_m] ga bog‘liq omil mavjud.
   

I. Kesimdagi Wga bog‘liq holda ega ifodalanishining zarurligi.
1. Kesimning [W] qismi vazifasida frazema (ibora) kelganda, egani tushirib qoldirishning iloji yo‘q: 1. Bu voqeadan Jamshidning kapalagi uchib ketdi. (Gaz.). 2. Markazga kelib, bo‘lib o‘tgan voqealarning butun tafsilotini eshitgan Qalandarovning fig‘oni falakka chiqdi. Bunda ega ifodalanishining zarurligi, ko‘rinib turibdiki, gapning qolipiga emas, balki iboralarda ega bilan kesim aloqasining o‘ta zichligi, iboralarning barqaror hodisa ekanligi bilan bog‘liq.
2. Ma’lumki, ayrim hollarda o‘timli fe’lning semantikasi ularning vositasiz to‘ldiruvchi bilan kompletiv (o‘ta zich) aloqada bo‘lishini taqozo qiladi (masalan, kuzatmoq, ko‘rmoq, aytmoq). Bu so‘zlarning obyekt valentligi (tushum kelishigidagi kengaytiruvchisi) zaruriyligi boisdan fe’l majhul nisbatga o‘tgach, ularning vositasiz to‘ldiruvchisi egaga aylanadi, shuningdek, mazkur kompletiv aloqa ham saqlanib qoladi, avval to‘ldiruvchi, endi esa eganing ifodalanishi zarur bo‘lib qoladi: 1. Oqibat, hozirgacha ham ayrim fuqoralar, ayniqsa, yoshlar orasida ikkilanishlar, hatto muxolifat tomoniga og‘ib ketish kabi achinarli hollar kuzatilmoqda. (Gaz.). 2. Natijada, ko‘plab fuqarolar uchun buzg‘unchi muxolifatning asl basharasi, uning maqsad va vazifalari, mohiyati, kirdikorlari to‘laqonli bayon etib berilmadi. (Gaz.). 3. Yig‘inda fermer xo‘jaliklari taraqqiyoti uchun mahalliy fermerlar tomonidan qo‘yilayotgan sun’iy g‘ovlarning sabablari ham aytildi. (Gaz.).
3. Kesimning [W] qismi taqlid so‘zlardan yasalgan fe’l bilan ifodalanishi ham eganing voqelanishini taqozo etadi: 1. Eshik taq-taq qildi. 2. Yuragim shuvillab ketdi. 3. Qarg‘a qag‘illaydi.
4. Tabiat hodisalarini ifodalovchi ayrim fe’llar ham eganing mazmuni bilan o‘ta zichlashib ketganligi bois nutqda eganing tushib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi: Tong otdi. Kun botdi. Chaqmoq chaqdi. Qorong‘i tushdi.