Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

Emish to’liqsiz fe’li. To’liqsiz fe’lning bu shakli [W] bilan birga kelib, predmet harakat-holatini, biror narsa yoki biror belgining boshqa kishilardan eshitish orqali bayon etilishini, ba’zan esa ishonmaslik, gumonsirash kabilarni ifoda etadi. Emish to’liqsiz fe’li edi, ekan shakllariga nisbatan kam qo’llanadi. Ayniqsa, [Pm] vazifasida juda siyrak uchraydi. Buning asosiy sabablaridan biri shundaki, boshqa kishilardan eshitib bayon qilishning, ishonmaslik va gumonsirash kabi tushunchalarni aks ettirishning o’zgacha ifoda etish yo’llari ham bor: aytishlariga qaraganda, uning fikricha ...; (.. ertaga kelarmish) – ertaga kelishiga ishonmayman ... Bizningcha, ana shu vajdan to’liqsiz fe’lning emish shakli unumsiz ishlatiladi.
Emish to’liqsiz fe’lining [Pm] vazifasida kelishi, ko’pincha, quyidagi shakllarda bo’ladi:
1. {[(S₁– W₁), (S₂ –W₂)}Pm: Ahmad tikuvchi, Salim bog’da qorovul emishmi ("Qishloq haqiqati"). Qush borgan sari balandlashar, yer esa ko’ziga koptokdek bo’lib ko’rinar emish (J.Abd.);
2. {[(S₁-W₁,W₂), (S₂-W₃)}Pm Nodir aka shaharga bormoqchi, artelga ishga kirmoqchi, ukasi keyinchalik bola-chaqalarini ham ko’chirib ketmoqchi emish ("Qishloq haqiqati").
Tarkibida [Pm] – emish mavjud bo’lgan [W] ning ifodalanish materiali ham ko’p emas, uning xarakterli ko’rinishlari, asosan, quyidagicha:
a) ... [W₁] q ot, ... [W₂] q ot;
b) ... [W₁] q sifat, ....[W₂] q sifat;
v) ... [W₁] q sifatdosh, ... [W₂] q sifatdosh( –gan);
g) … [W₁] q fe’l,.. ....[W₂] q fe’l (-moqchi).
Bunday paradigmalar [W] ning ifodalanish materiali jihatdan aralash tarzda kelish hollari deyarli uchramaydi.
Emas to’liqsiz fe’li. Emas to’liqsiz fe’li [Pm] vazifasida kelganda ham xuddi yuqoridagi kabi ot va fe’l turkumidagi so’zlar bilan keladi. Bu to’liqsiz fe’lning [Pm] vazifasida kelgan va [Pm] vazifasida kelmagan holatida ham deyarli katta farq yo’q, ya’ni to’liqsiz fe’l ikkala holatda ham ham yordamchisi bilan va usiz kela oladi: Bu bedana emas, Bu bedana ham emas. Bu kaptar yoki unisi bedana emas. Bu kaptar ham, unisi bedana ham emas.
Bu keltirilgan gaplarning har birida o’ziga xos mazmun bilan bir qatorda, o’ziga xos mazmun bo’yog’i ham bor. Endi shuni aytish kerakki, emas to’liqsiz fe’li [Pm] vazifasida kelganda, [W] ko’pincha, ham yordamchisi bilan birga qo’llanadi. Uning ham siz qo’llanishi juda siyrak uchraydi. Keltirilgan misollarning birida yoki birligi bor. Mana shu yoki ishlatilmasa, bir tasdiq bir inkor kelib chiqadi yoki Bu kaptarni bedana deb bo’lmaydi degan mazmun anglashiladi. Har ikki holatda ham emas so’zi [Rm] lik vazifasini yo’qotadi, uni qavsdan tashqariga chiqarib bo’lmaydi. Demak, emas to’liqsiz fe’lining [Pm] vazifasida kelishida o’ziga xos ma’lum bir xususiyatlar borligi ma’lum bo’ldi.
Emas to’liqsiz fe’li [Rm] vazifasida kelganda qurilma, asosan, yuqorida qayd etilgan shakllarda bo’ladi. Masalan, Pirimqul ketmoqchi, uning o’rniga amakisi kelmoqchi emas (“Mushtum”). Bu gapning qolipi – {[(S₁-W₁), (S₂ – W₂)}Pm.
[Pm] q emas qo’llanganda [W]ning ifodalanish materiali murakkab emas, u asosan, quyidagicha:
... [W₁] q ot, ...[W₂] q ot;
... [W₁] q sifat, ...[W₂] q sifat;
... [W₁] q sifatdosh, ...[W₂] q sifatdosh;
... [W₁] q fe’l, ...[W₂] q fe’l (-moqi, -moqchi).;
Endi uyushgan gaplarda [Rm] ning ba’zi bir xususiyatlari ustida to’xtalib o’tamiz. Yuqorida, asosan, [Rm] ning bir birlikdan iborat turlari haqida fikr yuritdik. Ma’lumki, [Pm] hamma vaqt ham birgina birlikdan iborat bo’lavermaydi. U, o’rni kelganda, ikki va undan ortiq birliklardan iborat bo’ladi. Ikki birlikdan iborat bo’lganda ham bir xil tuzilishli bo’lmaydi. Bu, asosan, ikki turda bo’ladi:
[Pm] qo’shimcha Q to’liqsiz fe’l: Ko’ngli g’ashligi daromadning pastligi ishning sustligi rahbarning no’noqligidan ekan. (Gazetadan) Bu gapda [Pm] – dan Q ekan ga teng.
[Pm] ikki va undan ortiq so’z: Siz aytgan yigit xush fe’l, bunisi esa juda sofdil, mehnatkash yigit ekan. ([Pm] q otQekan).