Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

[Pm] q bor, yo’q so’zlari. Bu so’zlar tasdiq va inkor ma’nosini ifodalab, ko’pincha, kesim vazifasida keladi. Kesim vazifasida kelganda sodda gapning, qo’shma gapning, shuningdek, uyushiq gaplar kesimining birligi bo’lib keladi. Uyushiq gaplar kesimining birligi [Pm] edi singari birliklar bilan qo’llanadi. Biror narsa haqida aniq xabar berilganda, albatta, edi, ekan singari birliklar ishlatilmaydi: O’rgilay, egachi, Nazokatxonning ishi ko’p. Xar kuni uning institutga borib o’qishi, jamoat ishlariga qatnashishi, kechqurun kelib, kechasi bilan dars tayyorlashi bor. Dam olish kunlari esa uy-ro’zg’or ishlari, tozalik, ozodalik bilan band bo’lib, kuyov haqida o’ylashga ham vaqti yo’q. O’qishini bitirsin, o’rgilay, keyin bir gap bo’lar. ("Saodat") Bundan faqat ma’lumot berish anglashiladi. Shuning uchun ham bor so’zini boshqa birliklar bilan qo’llash mumkin emas. Yana shuni aytish kerakki, bor, yo’q so’zlarining mumkin, kerak so’zlarining, yuqoridagi chizmada ko’rsatilgan boshqa birikmalar bilan qo’llanish doirasi keng emas. Chunki ularning (bor, yo’q so’zlarining) mazmun tuzilishi (semantik strukturasi) barcha birliklar (yuqoridagi kabi) bilan qo’llanishga imkon bermaydi. Uning na Ko’lobda uy-joyi bor, na bu yerda oyoq bosadigan joyi (S.Ayn.) gapida ham kesim butunicha qavsdan tashqariga chiqariladi, chunki u birinchi qism kesimini shakllantirayotgan bo’lsa ham, ikkinchi qismga tegishlidir. Bu gapning kichik qurilish qolipini [(S₁– H₁)(S₂–H₂) WPm] shaklida berish mumkin.
Mustaqil so’z turkumlaridan olmosh va ravishlarning kesim bo’lib kelib, bog’lama, aniqrog’i, [Pm] vazifasidagi bog’lama vazifasida qo’llanishi deyarli uchramaydi.
[Pm] q kerak lozim, shart, mumkin. Yuqorida fe’l, ot, sifat, son kabi so’z turkumlarining kesimlarini uyushtirib kelishi haqida to’xtalindi. Endi bu turkumlarga kirmaydigan ba’zi bir so’zlarning kesimlarni (gaplarni) uyushtirib, qavsdan tashqariga chiqaruvchi [Pm] vazifasida kelishi haqida fikr yuritishga harakat qilamiz (kerak, lozim, shart, mumkin kabi modal, maqsad, niyat, harakat, umid) singari nisbiy so’zlar kiradi. Bu so’zlar xuddi oldingi qismlarda fikr yuritilgan so’zlar singari, har bir kesim, aniqrog’i kesimning [W] birligidan keyin takrorlanib kelsa, qo’shma gap, ko’pincha, keyingi kesim bilan birga kelib, uni qavsdan tashqariga chiqarish imkoniyati bo’lsa, uyushgan gaplar hosil bo’ladi deb qarash kerak: {(S₁ –W₁), (S₂ –W₂)... (S_n – W_n)}Pm q uyushgan gap [ {(S₁ – W₁Pm), (S₂ –W₂ Pm)}_n] q qo’shma gap.
Endi yuqorida ko’rsatib o’tilgan so’zlar ustida qisqacha to’xtab, ular ishtirok etgan gaplarning uyushgan gap qolipiga tushishini tekshirib ko’ramiz.