Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

...yo’qlab turar
edi
	... qo’lidan kelganicha	...tirishar

Bu gaplarning kichik qolipi – [{(S₁-H₁-W₁), (S₂ – H₂ – W₂)}Pm].
Endi uyushgan gapli qurilmalar tarkibida, asosan, bevosita kesimning kengaytiruvchilari, ularning ko’rinishlaridan qaysi birlari ko’proq kelishiga diqqat qaratiladi. (Masalan, ba’zi gap bo’laklari har xil ifodalangan holda kelib, qismlarda bir xil vazifani bajarishi, ayrim gap bo’laklarining bir xil, ayrimlariniki har xil ko’rinishlarda qo’llanishi mumkin, chunonchi: 1) ega-ega: a) ifodalanish materiali bir xil: Berdiqulov ochiq chehra bilan gapirar, uning xursandligi so’zidap ham, harakatidan ham sezilib turar edi. (S.Naz.) Saodatxon jim qolgan, ko’nglida g’azab yonar edi. ("Sharq yulduzi"); b) ifodalanish materiali har xil: Suv jildirar, bu esa yigitlarni o’ylatar edi (S.Zun.). Hamma bir-biridan yaxshi kiyingan, lekin hyech kimning kiyimi birovnikiga o’xshamas edi (S.Naz.); 2) to’ldiruvchi-to’ldiruvchi: a) ifodalanish materiali bir xil:
6) ifodalanish materiali har xil: To’tiqizning onasi eri hasratida ertadan kechgacha o’tirib, do’ppi, qiyiq, palak, so’zana sardevorlar tikar, bularni chiqarib sotar, kichkina To’tisini o’zi boqar edi (M.Ism.) Akaskin qiz bilan rus tilida gaplashar, ham Komila uning fikrlarini juda tez anglar va amalga oshirishga tirishar edi. (Oyb.)
Keltirilgan misollar qismlarida to’ldiruvchining vositali va vositasiz ko’rinishlari bir xil shaklda (vositali-vositali yoki vositasiz-vositasiz) va har xil shaklda (vositali-vositasiz) qo’llangan. Qiyoslanganda misollar tarkibida to’ldiruvchining bu turlari ko’proq aralash holda kelishi aniqlandi: Goh supa chetiga ekilgan rayhon hidi dimoqqa urilar, goh tom orqasidagi yo’ng’ichqazorda hasharotlarning bir qismda chirillashi e’tiborni tortar edi (P.Qod.) Daryo tomondan g’uvillab esib turgan shabada yo’l bo’yidagi o’t-o’lanlarni tebratar hamda sarg’ayib borayotg’an arpalar undan mavj urar edi (A.Qah.); 3) aniqlovchi – aniqlovchi: Lekin, birodar, har yomonniig bir "ammo"si bo’lishi kerak, har yaxshining bir "lekin"i (A.Qah.) Kampirning rangi oqargan, ko’z atrofi qizargan, lablari pirpirab uchar edi. (A.Qah.) Ikkala qurilmada aniqlovchining bir turi qo’llangan (qaratqichli aniqlovchi): Ko’zini ochganda, kechagina xunuk va bevafo ko’ringan olam ajib bir chiroy kashf etgan, yerda yotgan har bir tosh bo’lagi gavharga aylanib, tilga kirgandek bo’lib ko’rindi (Shuhr.); 4) hol-hol: holning bir va har xil turi qo’llangan: Polga ham o’t tashlangan, stolda ham, deraza tokchasida ham o’tlar yotardi (S.S.Babayevskiy). O’rin hollari har ikki qismda qo’llanib kelmoqda. Har ikki qismda ravish hollarining qo’llanishi, ayniqsa, ko’p uchraydi: Qirda qo’y-ko’zilar tinmay ma’rashar, uzoqlarda kimdir yangratib nay chalar edi (I.Rah.) gapida holiing ikki turi – o’rin va ravish hollari bevosita [WPm] ning kengaytiruvchilari sifatida kelmoqda:

(S1 –	W1)		(S2	–W2)		Pm
	Ho’	Hr		Ho’	Hr

Uy ichi qorong’i bo’lib ketgan, dadam bosib-bosib papiros chekar, har tortganda papirosning uchi lovullab, mo’ylovi, o’ychan yuzi bir nuqtaga qadalgan ko’zlari yorishib ketar, oyim ro’molining uchini yuziga bosgancha hiq-hiq yig’lar edi. (O’.Hosh.). Qolipi: [{(S₁-W₁), (S₂-X_P-T₁-W₂), (H₂-A₁-S₃-W₃), (S₄-A₂- S₅-A₃-S₆-W₄), (S₇–A₄ –T₃–H_r–H_r–W₅)}Pm]. Misollardan ko’rinib turibdiki, uyushgan gaplar tarkibiy qismlarning yoyiq holda qo’llanishi juda ko’p uchraydi. Ayniqsa, tarkibida har xil bo’laklarning kelishi ham uyushgan gaplarga xos, bulardan ayrimlarini ko’rib o’tamiz: 1) ega – aniqlovchi: Bunda uyushgan gap bir qismida ega bor, ikkinchisida qo’llanmagan, birida aniqlovchi mavjud, ikkinchisida yo’q: Mahmud boshliq, Siroj jamoa xo’jaligining hisobchisi edi (“Sharq yulduzi”). Havo toza, yomg’ir changni yuvib ketgan edi (“Yoshlik”); 2) ega – hol: ... birdan cho’chib tushdi: qo’shnisi tilini tishlab, o’zi qonga belanib yotardi (Oyb.). Bir tachanka taraqlab qolar, ho’kizlarning bo’yinturug’i g’ijirlab qolar edi. Bu gapni:

... tachanka