Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

Kim birovga chuqur qazisa, unga o’zi yiqiladi.(Maqol)	Birovga chuqur qaziganning o’zi shu chuqurga yiqiladi.
Ega ergash gapli qo’shma gap
2	Bizda odat shundayki, uyga kelgan mehmonga ham ko’sak chuvitamiz. (Oybek)	Uyga kelgan mehmonga ham ko’sak chuvitish odatimiz.	Kesim ergash gapli qo’shma gap
3	Men shundan qo’rqamanki, oramizda ham ikkilanuvchilar bor. (H.H.Niyoziy)	Men oramizda ikkilanuvchilar ham borligidan qo’rqaman.	To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap
4	Shunday hayot tug’ildiki, u sensiz yashnay olmaydi. (As.Muxtor)	Sensiz yashnay olmaydigan hayot tug’ildi.	Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap
5	Kunbotir, dimog’i chog’ bo’lib, Balqiyon yo’liga ravona bo’ldi.	Kunbotir dimog’i chog’ bo’lgan holda Balqiyon yo’liga ravona bo’ldi.	Ravish ergash gapli qo’shma gap
6	U kuchanib qancha qattiq puflasa, pilik shuncha lovillab yonardi. (Oybek)	U kuchanib qattiq puflagan sari pilik lovillab yonardi.	O’lchov-daraja ergash gapli qo’shma gap
7	Quyosh havoni isitsa, do’stlik qalbni isitadi. (Gazetadan)	Do’stlik qalbni, quyosh havoni isitadi.	Chog’ishtirish va o’xshatish ergash gapli qo’shma gaplar
8	Gapni cho’zishning hojati yo’q, sababki odamlar tayyor. (AQodor)	Odamlar tayyor bo’lgayai uchun gapni cho’zishning hojati yo’q.	Sabab ergash gapli qo’shma gap
9	O’tni lovullating, toki batamom kuydirsin, kul qilsin dushmanimizni. (Oybek)	Dushmanimizni kul qilish, kuydirish maqsadida o’tni lovullating.	Maqsad ergash gapli qo’shma gap
10	Xolmurod ochiq turgan maktab eshigini berki - tishga borganda, ichkaridan ovozlar eshitildi. (P.Tursun)	Xolmurod ochiq turgan maktab eshigini ber- kitishga borgan paytda ichkaridagi ovozlarni eshitdi.	Payt ergash gapli qo’shma gap
11	Gulsum qayerda o’ynasa, Xolmurodning ko’zi ham, o’sha yerda edi. (P.Tursun)	Xolmurodning ko’zi Gulsum o’ynagan joyda edi.	O’rin ergash gapli qo’shma gap
12	Ko’zim ilgari ochilgan bo’lsa edi, men o’z yuragimni bo’rilarga yedirar edimmi? (Oybek)	Sodda gapga aylantirish mumkin emas.	Shart ergash gapli qo’shma gap
13	Soqchi haydasa ham, Kurashevich qirg’oqdan nari ketmadi (As.Muxtor)	Soqchining haydashiga qaramasdan Kurashevich qirg’oqdan nari ketmadi.	To’siqsiz ergash gapli qo’shma gap
14	Yaproqlar shunday tovlanadiki, ko’zingiz qamashadi. (Oybek)	Yaproqlarning tovlanishi oqibatida ko’zingiz qamashadi.	Natija ergash gapli qo’shma gap

Ko’rinadiki, tobe ergash gap vazifa jihatdan gapning kesimi vazifasida kelgan so’zning sintaktik va ma’noviy birikuvchanligi (valentligi) ning qaysi a’zosi o’rnini egallasa, shu a’zo nomi bilan aytiladi. Bunda hol ma’no turlarining farqlanishi saqlanadi, to’ldiruvchi, va aniqlovchilarni turlarga ajratishda izchillik davom ettirilmaydi. Buning sababi shundaki, to’ldiruvchi va aniqlovchining sodda gap sintaksisida ajratilish asoslari ma’noviy omilga emas, balki shakliy, grammatik (morfologik) omilga tayanadi. Holning turlarini ajratish esa ma’noviy asosda amalga oshiriladi.

Ergash gap turlarini aniqlashda vazifa omiliga tayanish izchillik bilan davom etgirilmadi. Aks holda barcha ergash gaplar besh turga – ega, kesim, to’ldiruvchi, aniqlovchi, holga ajratilishi va undan keyin har birining o’z ichidagi ma’no turi aniqlanishi lozim edi.
O’zbek tilshunosligida ergash gap turlarini “ega bor yoki yo’q”ligi va ma’no omillariga tayanib o’rganish 60-70 yillarda, umuman, qo’shma gaplarni o’rganishning manbai bo’ldi. Bu sohada G’.Abdurahmonov, M.Asqarova. A.Azizova, E.Azlarov, F.Ubayeva, E.A.Grunina, A.Koklyanova, S.Ravshanova, X.Rustamov, N.Turniyozov va boshqa qator olimlarning ishlarini tilga olib o’tish zarur. Bu tadqiqotlarda o’rganish manbai qilib olingan qo’shma gaplarning ifodalanish turlari va vositalari, ularda ega va kesimning ifodalanish shakl hamda vositalari, tobe gapning bosh gapga bog’lanish qonuniyatlari eng nozik xususiyatlarigacha bayon va tavsif etildi. A.Berdialiyev 80- yillarga kelib, qo’shma gap sintaksisiga yangi yo’nalish – sistem yo’nalish tahlili usullarini izchil ravishda tadbiq etishga urindi. A.Berdialiyev qo’shma gap sintaksisi sohasiga sistem tilshunoslikning o’xshashlik (paradigmatika), sintaktik ziddiyatlar (sintaktik oppozidiya) kabi tushunchalarni olib kirdi.¹ Lekin qo’shma gaplarni ajratish va ularni tasnif etish asoslarini A.G’ulomov, G’.Abdurahmonov, M.Asqarova ishlarida ko’rish mumkin. 80-yillarda shakllangan va yuqorida ko’rib o’tilgan ajratish asoslari va tasnif me’yorlari o’tgan asr oxiriga qadar saqlandi.