|
-Yolg’on, Azroilbobo, yolg’on (X.To’xtaboyev)
-Yengildim, e, odamlar, yengildim. (X.To’xtaboyev)
-Chiqadimi, albatta chiqadi. (X.To’xtaboyev)
[S] lari har xil bo’lgan, [W]lari bir xil, lekin [Pm]lari har xil bo’lgan takror gaplar. Bunda [Pm]lari har xil zamon, mayl, sonda va h. bo’lishi mumkin hamda takror gaplarning bu turi yuqorida kayd etilgan ko’rinishga nisbatan u yoki bu bo’yokni o’ta bo’rttirib ifodalashga xizmat qiladi. Bulardan ayrimlarini ko’rib chikamiz, masalan:
a) hayratlanish: Menga nima balo bo’ldi, …nima balo bo’lgan edi-a? (Hamza)
Voy, xech bunaqasini eshitmaganmisiz, yana eshitasizmi? (“Yoshlik”)
b) qat’iylik: So’radim, so’rasam ham, yana so’rayman. (Hamza)
Gapiring, bu quloklar dunyodagi bor haqoratlarga, bor qarg’ishlarga o’rgangan, gapiravering. (Hamza)
v) ishonch: -Nega endi bo’lmas ekan, bo’ladi, -dedim shoshib-pishib. (X. To’xtaboyev)
Shunisi qiziq-ki, takror gaplar bu ko’rinishining o’ziga xos xususiyati bor. Bu ham bo’lsa, qurilma tarkibida qo’llangan bir qism yig’iq tarzda, bir qism yoyiq tarzda keladi, ya’ni, ko’pincha, biror qism [W]si kengaytiruvchilari bilan qo’llangan bo’ladi. Chunonchi, Bunaqa ot senga bitmagandi, bitmaydiyam, bitgulik qilmasin ham. (A.Qo’shshayev)
Takror gaplarning tahlili uning juda qiziqarli xususiyatlari borligini ko’rsatadi. Takror gaplar vazifasiga ko’ra xilma-xil, uning qismlari orasida yuklama va bog’lovchilarning qo’llanishi ham o’z xususiyatlariga ega. Ayniqsa, bu hosilalar tarkibida kelgan bir tarkibli gaplar, ularning vazifasini aniqlash qiziqarli masalalardandir. Shu bilan bir qatorda takror gaplar tarkibida undalma va kirish so’zlar, ularning o’ziga xos tomonlari, qo’llanilishi ham tekshirishni talab qiladi. Shuningdek, bu qurilmalarning nazm va nasrda keng qo’llanishi ham diqqatga sazovor. Bunday qurilmalar xilma-xil ko’rinishga ega: [S] i har xil bo’lgan, [W]lari bir xil, lekin [Pm] lari har xil bo’lgan, [W] lari bir xil bo’lgan, aynan bir xil [Pm]li bo’lgan, aynan bir xil [Pm]li va har xil [W]li bo’lgan takror gaplardan ham yozuvchi va shoirlarimiz ko’p foydalanadilar.
Qurilma qismlari takror holda qo’llanganidek, yig’iq yoki yoyiq hollarda ham qo’llanadi. Yuqorida keltirilgan gaplarning ko’pi yoyiq tarzda qo’llangan. Quyidagi qurilma qismlarining yig’iq holda qo’llanishini ko’rib o’tamiz:
faqat [W] va [Pm]dan iborat. Bunda ba’zan [Pm] nol ko’rsatkichga teng bo’lishi mumkin. Masalan:
a) Urishdi, so’kishdi, azoblashdi. (“Asotirlar va rivoyatlar”);
b) Bilasanmi, ey, bilmaysan-da (X.X.Niyoziy)
a) U bizniki, olib ketamiz. (“Asotirlar va rivoyatlar”);
b) Bilasanmi, otang kim? (X.X.Niyoziy)
a) Kel, o’sha joyda gaplashamiz. (X.X.Niyoziy)
b) Qo’y, yo’limni to’sma, muzga aylana kolay. (“Asotirlar va rivoyatlar”).
Qo’shma gap tarkibidagi [Pm] birligi bir xil va har xil zamon, mayl, son va b. qo’shimchalar shaklida keladi. Bir xil zamon bilan shakllangan [Pm]lar haqida takror gaplar bobida gapirgan edik. [Pm]ning bir xil va turli xil zamon qo’shimchalari doirasida bo’lishi ham juda ko’p uchraydi.
Fe’l mayllari kategoriyasi xuddi nisbat kategoriyasidek, qo’shma gaplarni vujudga keltirishda faol qatnashib, qo’shma gap qismlari kesimlarini shakllantiradi. Kesimlarni, shu bilan birga, qo’shma gaplarni shakllantirishda fe’l mayllarining har biri alohida va aralash holda ishtirok etadi. Endi biz shularni quyida ko’rib o’tamiz:
Aniq mayl. Bunda qo’shma gap barcha qismlarining kesimlari aniq mayldagi fe’l bilan ifodalanadi: …ular keladi, biz ketamiz. Biz ketamiz, ular keladi.
Aniq va buyruq mayllari. Bunda qo’shma gap qismlaridan birining kesimi aniq, boshqa birining kesimi buyruq maylidagi fe’llar orkali shakllanadi; …Quloq solingiz, kuylayabdi, …Quloq solingiz. Ketaversin, buyog’ini uzimiz eplaymiz. ….eplaymiz, ketaversin.
Aniq-buyruq-istak. Sen borib kelding, endi men borib kelay. …borib kelay, …borib kelding. Sodda gap: Borib kelay. Borib kelding.
Aniq-shart-istak. Shart-istak mayli ikki xil shaklda bo’ladi:
“-sa”;
b) “-sa”+ to’liqsiz fe’l tusida.
Takror gaplarni hosil qilishda har uch zamin qo’shimchalarining o’zaro uzviy munosabatda bo’lishi ham ma’lum mavqyedadir. Shuningdek, fe’l mayllari (Bo’ling, bo’lsangiz-chi!), nisbat qo’shimchalari (...kelishmoqchi, kelishgan edi, kelishdi)ham takror gaplarni hosil qilishi ko’p uchraydi.
Fe’l mayllari qo’shimchalaridek qo’shma gap turlari kesimlarining shakllanishida fe’l nisbat qo’shimchalari ham o’z mavqyeiga ega. Ularning har biri o’z doirasida va boshqalari bilan almashinib qo’llanishi ham qo’shma gap tarkibida unumlidir, masalan:
a) o’z doirasida: Ha, o’zim o’kittirdim, yozdirdim, nima bo’pti? (Sh.Holmirzayev)
b) har xil doirada: …keltirdim, …narigi soxilga o’tkazib kuyiadi. (J.Sharipov)
…berib yuborgan edim, …kiyib olishibdi-ya! (“Sharq yulduzi”).
…terib bo’lishdi, …olib ham ketildi, xech kim g’ing demadi. (K.Is’hoqov).
Qo’shma gap tarkibida boshqa birliklar qatorida qismlar o’rtasida qo’llangan bog’lovchi, yuklamalar, to’liqsiz va o’z asl ma’nosidan uzoqlashgan bo’lmoq, hisoblamoq kabi fe’llar, shuningdek, kesimlik affikslari (-man, -san, -di, -miz, -siz, -di) lar ham uchraydi va bular qo’shma gap [WPm, WPm] tipik turini hosil qilishda xizmat qiladi..
Do'stlaringiz bilan baham: |
