Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

[WPm → WPm]


-(a)r ekan shakli qo’shma gapning [WPm → WPm] tipik ko’rinishining ham nomustaqil kesimini shakllantiradi. Misol: Yoqubbekdan keyin gapirgan beklar ham birin-ketin Boburni podshoh deb tan olar ekanlar, uning mana shu orzausi bulut orasidan chiqqan to’lin oydaycharaqlab yuzaga chiqdi-yu, ko’nglini birdan yorishtirib yubordi. (P. Qod.) -(a)r ekan shakli [WPm, WPm] qolipli gaplar uchun ham xizmat qiladi: U kelar ekan, demak, mening bormaganim ma’qul.
-(a)r shakli qo’shma gapning [WPm → WPm tipik ko’rinishi hosilalari tarkibida kelganda quyidagi ma’nolarni ifodalaydi:
a) shart: Agar ana shu ishga munosib hissa qo’shar ekanman, xalq ishonchini oqlagan bo’laman.(Sh.Rash.);
b) payt: U tizzasi bilan yurib Boburga yaqinlashar ekan, yig’lab iltijo qildi. (P. Qod.)
d) sabab: Kechani kecha, kunduzni kunduz demay ter to’kar ekanmiz, turmushimiz ham farovon bO’lishi shart. (Sh.Rash.).
-gan edi shakli, odatda, [WPm, WPm] qolipli gaplarni ham hosil qiladi. Chunki bu ham omonimik tabiatli shakl. Lekin uning tarkibiga boshqa birlik kiritilishi bilan qO’shma gap a’zolari orasidagi tenglik munosabati sO’nib, tobelik munosabati vujudga keladi. Masalan, Savdarboshi ayvonning sangfarsh qilingin zinalariga guldor poyandoz to’shatgan edi, mulla Fazliddin iltimos qilib, uni oldirib tashladi gapi [WPm, WPm] va [WPm →WPm] qolipiga tushadi.
-gan ham edi: Bog’bon ko’ringan ham edi, bolalar qochishdi;
-gan edi hamki: Arz qilishga og’iz juftlagan edi hamki, kulimsirab turgan Burgut polvonga ko’zi tushdi. (S.Ahm.).
-ganda edi: Barchamizning orzularimiz ushalganda edi, hammamiz sevinardik;
Keltirilgan misollarning barchasida gaplarning birinchi qismlari ikkinchi qismlarining kelishini talab qiladi.
-(i)b edi shakli ham ayrim hollarda [WPm → WPm] tipini vujudga keltirishda ishtirok etadi: Shu kuni endi ko’chaga chiqib edi, Zunnun boshliq besh nafar bola poylab turgan ekan. (M.Ism.)
deb vositasi: 1. Xolmurod Gulsunning o’qituvchisini ko’rsam deb, deraza orqasidan sekin qaradi. (P.Turs.) 2. Bolalar ovqatlanamiz deb, birdan shiypon tomon yo‘l oldilar. (H.Naz.)
Qo’shma gapning [WPm → WPm] tipik kO’rinishi hosilalari tarkibiy qismlari uchun nafaqat qo’shimcha, balki ularga ko’makchi maqomidagi nisbiy so’zlar ham muhim: 1. Kim ko’p ishlasa, ko’p haq oladi. 2. Kimki sevsa yorini, ardoqlar diyorini. 3. Soy qayoqqa oqsa, tosh ham o’sha yoqqa dumalaydi. (Maqol) 4. Gulnora qachon kelsa, Jahongir hozir-u nozir.
Ko’rinadiki, qo’shma gap tarkibiy qismlarining hokim-tobelik munosabatini namoyon qilishda nisbiy so’z nomustaqil kesimlik shakliga qo’shimcha vositadir.
Qo’shma gap tarkibiy qismlari inversiya holatida ham bo’ladi: 1. Ketishim kerak, kelmasa ham. Bunday gaplar qo’shma gapning [WPm ← WPm] qolipi ham mavjudligidan dalolat bermaydi, balki ular [WPm → WPm] tipik ko’rinishining nutqiy xoslangan mahsuli. Demak, qo’shma gapning ko’p hosila beruvchi tipik qolipidan biri [WPm → WPm] dir. Bunda birinchi gap kesimi shaklan va mazmunan ikkinchi bir gapga ehtiyoj sezadi, lekin aksincha emas.
Tobelik munosabatini ta’minlashda sof nomustaqil kesimlik shakli ham, omonimlik kesimlik shakllari ham xizmat qiladi.
Nisbiy so’zlar nomustaqil kesimlik shakllarining vazifasini mustahkamlovchi vositadir.