Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

49-jadval

E	H	W	Pm
		ol kitobni	-aman
Men		tez →o‘qigan
		Jahongir

Oldingi gapda bevosita gap kesimidagi [Pm] ga daxldorlik kasb etib turgan Jahongir va tez so‘zlari kesimdagi atov birligi [W] kengaytiruvchisi bo‘lgan kitobni so‘zshaklining aktanti hisoblangan o‘qigan so‘zining kengaytiruvchilaridir.
Ko‘rinadiki, gapning konstruktiv tizimidan faqat [Pm] ga bog‘langan hokim a’zo o‘rin oladi. Hokim uzvga tobelangan, ergashib kelayotgan aktant nutqiy gap tarkibidagina bo‘ladi. Nutqiy gap qanchalik kengaymasin, u, kengaymagan ko‘rinishida bo‘lgani kabi, lisoniy strukturaga bir xil daxldor bo‘ladi. Misolga murojaat qilamiz: Shavkat tayyorlanayotganda bexabar edi. Bu gapning struktur sxemasi quyidagicha (50-jadval):
50-jadval

E	H	W	Pm
Shavkat	tayyorlanayotganda	bexabar	edi

Bunda bo‘laklarning barchasi bir so‘z bilan ifodalangan. So‘zning har biri qanchalik kengaysa ham, gapning lisoniy strukturaga munosabati o‘zgarmaydi. Gapning Olimlikni orzu qilgan Shavkat pedagogika universitetini imtiyozli diplom bilan tamomlab, magistraturaga kirish uchun tayyorlanayotganda o‘z faoliyatiga daxldor bu gaplardan bexabar edi tarzidagi kengaygan ko‘rinishi struktur sxemasiga diqqat qilaylik (51-jadval):

51-jadval

E	H	W	Pm
Shavkat	tayyorlanayotganda	bexabar	edi
orzu qilgan olimlikni	kirish uchun magistraturaga tamomlab diplom bilan i mtiyozli universitetini pedagogika	g aplar dan daxldor bu faoliyatiga o‘z

Ko‘rinadiki, bu gap qanchalik keng bo‘lmasin, uning struktur qolipi o‘ta sodda va oldingi nutqiy gap qolipidan mutlaqo farqlanmaydi.

So‘zlarning nutqiy voqelanishi ular bevosita konstruktiv bo‘lakka bog‘langanda yuz beradi. Konstruktiv bo‘lak bo‘lishi uchun kesimlik shakllanishi zarur bo‘ladi. Chunki kesim mavjud bo‘lsagina, unga bog‘langan ayrim so‘zlar konstruktiv bo‘lak tabiatiga ega bo‘ladi. Masalan, Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o‘rinni egallashi nutqiy hosilasi xabar ifodalash xususiyatiga ega emas. Chunki unda kesim yo‘q. Demak, bu hosila gap emas va unda gap bo‘laklari ham mavjud emas. Bu hosila gap qolipiga daxldor qilinsa, qolip to‘ldiruvchisi maqomini olsa, so‘zlardan mutlaq hokimlarining mavqei o‘zgaradi va boshqalari ham shu hokim unsur orqali gap qolipiga kiradi. Bu yoyiq unsur gapda kesim, ega, hol mavqeini egallashi mumkin: kesim: Mening orzum – qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o‘rinni egallashi; ega: Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o‘rinni egallashi – mening orzum; hol: Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o‘rinni egallaganligidan biz juda quvondik.
Gapni bo‘laklarga va so‘z birikmasiga ajratish – sintaktik tahlilning ikki xil ko‘rinishi. Gapni bo‘laklarga ajratish kommunikativ birlik tahlili bo‘lsa, so‘z birikmalariga ajratish nominativ birlik tahlili. Masalan, Gulnora o‘qigan kitobni men kecha tugatgan edim gapining gap bo‘laklari bo‘yicha tahlili quyidagicha bo‘ladi: 1) tugatgan edim – kesim; 2) men – ega; 3) kecha – hol. Gulnora o‘qigan kitobni birikuvi gap bo‘lagi emas va u bo‘laklar tahlilida e’tiborga olinmaydi.
Demak, to‘ldiruvchi va aniqlovchi so‘z kengaytiruvchisi bo‘lganligi bois gap bo‘laklari tahlilida nazardan chetda qoladi. Gapni so‘z birikmalariga ajratishda esa kengayuvchi so‘z kengay-tiruvchi so‘z bilan birikma sifatida olinadi. Gap kengaytiruvchisi biror so‘z (atov birligi) ma’nosini emas, balki kesimlik qo‘shim-chasi ma’nosini muayyanlashtirganligi bois, so‘z birikmalari sifatida olinmaydi. Shunday qilib, yuqoridagi gapdan kommu-nikativ sathga daxldor, ya’ni [Pm]ga bog‘lanuvchi so‘zlarni chiqarib tashlasak:
a) Gulnora o‘qigan;
b) o‘qigan kitob;
d) kitobni tugatmoq
kabi uchta so‘z birikmasi mavjudligi ayon bo‘ladi. Chunki gap tarkibidagi Gulnora, o‘qigan, kitobni birliklari so‘z kengaytiruvchisi.
Demak, xulosa qilish mumkinki, so‘z kengaytiruvchisi va gap kengaytiruvchisi munosabatidan kelib chiqqan holda so‘z birikmalari tahlilini gap bo‘laklari tahlili bilan qorishtirmaslik kerak.