Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

Savol va topshiriqlar

1. 
   Gap bo‘lagi haqida gapiring.
   
2. 
   [P_m] nima?
   
3. 
   Shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl ma’nolarini tushuntiring.
   
4. 
   Gap markazi haqida gapiring.
   
5. 
   Kesim shakllarini bayon qiling.
   
6. 
   Grammatik shakllangan gapda kesimning xususiyatlari qanday?
   
7. 
   Semantik-funksional shakllangan gapda kesimning xususiyatlari qanday?
   
8. 
   Kesimning tuzilishi haqida gapiring.
   
9. 
   Kesimning ifodalanishi haqida gapiring.
   
10. 
    Egali gap haqida gapiring
    
11. 
    Egasiz gap haqida gapiring.
    
12. 
    Atov gap haqida gapiring.
    
13. 
    Semantik-funksional shakllangan gapda ega qanday ahamiyatga ega?
    
14. 
    Grammatik shakllangan gapda ega qanday ahamiyatga ega?
    
15. 
    Egasi ifodalangan gap qanday gap?
    
16. 
    Egasi ifodalanmagan gap qanday gap?
    
17. 
    Gap maksimal qolipida holning o‘rni qanday?
    
18. 
    Holning ma’noviy turlari haqida gapiring.
    
19. 
    Holning tuzilish turlari haqida gapiring.
    
20. 
    Holning ifodalanishi haqida gapiring.
    
21. 
    Gap maksimal qolipida to‘ldiruvchining o‘rni qanday?
    
22. 
    To‘ldiruvchining ma’noviy turlari haqida gapiring.
    
23. 
    To‘ldiruvchining tuzilish turlari haqida gapiring.
    
24. 
    To‘ldiruvchining ifodalanishi haqida gapiring.
    
25. 
    Gap maksimal qolipida aniqlovchining o‘rni qanday?
    
26. 
    Aniqlovchining ma’noviy turlari haqida gapiring.
    
27. 
    Aniqlovchining tuzilish turlari haqida gapiring.
    
28. 
    Aniqlovchining ifodalanishi haqida gapiring.
    

SO‘Z VA GAP KENGAYTIRUVCHILARINING MUVOFIQLASHUVI VA FARQLANISHI


Tayanch tushunchalar


gap markazi, kengaytiruvchi, so‘z kengaytiruvchisi, minimal qolip, maksimal qolip, yoyiq gap, yig‘iq gap, birikuv usullari, birikuv omillari, aktant, hokim a’zo, tobe a’zo

Oldingi bolimlarda aytilganidek, so‘z kengaytiruvchisi – so‘z semantik imkoniyatidagi bo‘sh o‘rinni to‘ldiruvchi aktant. Aktant nutqiy gaplar tarkibida so‘z birikmasini hosil qiladi. Bu birikuvlarda bo‘sh o‘rni to‘ldirilayotgan (biriktiruvchi) so‘z hokim so‘z, bo‘sh o‘rinni to‘ldirayotgan so‘z tobe so‘z sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, qizil olma birikuvida qizil so‘zi olma so‘zi zamiridagi ma’noviy mohiyatning «belgi» ma’no bo‘lakchasini muayyanlashtiruvchi aktant bo‘lib, olma so‘ziga «xizmat qilayotganligi» bois unga tobe unsur maqomida bo‘ladi. Demak, biror so‘zga tobelanib kelayotgan so‘z bo‘sh o‘rinni to‘ldiruvchi, aktant atamalari bilan yuritiladi. Aktantlar nutqda, an’anaviy tahlil usullari asosida aytganda, ega, hol, to‘ldiruvchi, aniqlovchi atamasi bilan nomlanadi. Biroq bu atamalar ostida tushuniluvchi hodisalar so‘z va gap kengaytiruvchisi farqlanishi nuqtayi nazaridan baholansa, butunlay boshqa holat vujudga keladi. Kengayuvchi so‘z gapning kesimi mavqeida kelganda, gap kengaytiruvchisi gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo‘ladi. Masalan, Jahongir kitobni tez o‘qidi gapining lisoniy struktur sxemasi quyidagicha (48-jadval):

48-jadval

E	H	W	Pm
		o‘qi kitobni	-di
Jahongir	tez

Bundagi uchta so‘z – bevosita konstruktiv bo‘lak voqelantiruvchisi. Bular: Jahongir, tez, o‘qidi. Faqat kitobni so‘zi o‘qi so‘zi orqaligina lisoniy strukturaga daxldor bo‘ladi. Bular Jahongir tez o‘qigan kitobni men olaman tarzida o‘zgartirilsa, oldingi gapda gap kengaytiruvchisi va gapning konstruktiv bo‘laklari ifodalovchici bo‘lgan Jahongir, tez so‘zlari endi avvalgi mavqeidan mahrum bo‘ladi. Ulardagi konstruktiv bo‘laklarga bevosita daxldorlik bilvositalikka, gap kengaytiruvchilik so‘z kengaytiruvchilikka aylanadi. Bu gapning struktur sxemasiga diqqat qiling (49-jadval):