Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

To‘ldiruvchining ma’no turlari. To‘ldiruvchi o‘zi birikayotgan fe’lning tabiatiga ko‘ra vositali va vositasiz turga ajraladi.
Vositasiz to‘ldiruvchi bilan birikish faqat o‘timli fe’lga xos. Shu boisdan vositasiz to‘ldiruvchi – o‘timli fe’lning obyekt valentligini to‘ldiruvchi so‘z kengaytiruvchisi. Vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida bosh yoki tushum kelishigidagi so‘z keladi: 1. Bosh kelishikdagi vositasiz to‘ldiruvchi: 1. Bunda bulbul kitob o‘qiydi. 2. Bunda qurtlar ipak to‘qiydi. 3. Bunda ari keltiradi bol, Bunda qushlar topadi iqbol. 2. Tushum kelishigidagi vositasiz to‘ldiruvchi: 1. Sen bahorni sog‘inmadingmi? 2. Har bir tuki kiyimlarini teshib chiqib ketgan edi.
Vositasiz to‘ldiruvchi vazifasidagi so‘z turli-tuman ma’nolarni ifodalaydi. Vositasiz to‘ldiruvchi o‘timli fe’lga bog‘lanadi deyish o‘timli fe’l vositali to‘ldiruvchini qabul qila olmaydi degani emas. O‘timli fe’llar ham vositali, ham vositasiz to‘ldiruvchini o‘ziga biriktiradi. O‘timsiz fe’llar esa faqat vositali to‘ldiruvchilarnigina tobelaydi.
Vositasiz to‘ldiruvchi bevosita harakatni o‘z ustiga olgan predmetni anglatsa, vositali to‘ldiruvchi harakatni qamrab olgan, lekin harakatga daxldor bo‘lmagan predmetni ifodalaydi. Vositali to‘ldiruvchi turli grammatik ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi:

1. 
   jo‘nalish kelishigi: Senga oldim.
   
2. 
   chiqish kelishigi: Sendan oldim.
   
3. 
   o‘rin-payt kelishigi: Menda qoldi.
   
4. 
   ko‘makchi: Sen uchun oldim.
   

To‘ldiruvchining tuzilish turlari. Boshqa bo‘lak kabi to‘ldiruvchi ham sodda yoki murakkab bo‘ladi:
1) sodda to‘ldiruvchi bir so‘z yoki bir so‘zga teng birlik bilan ifodalanadi: 1. Xotirangiz mening xotiramdan o‘tkir ekan. 2. U yana Pushkinga murojaat qildi. 3. Turmushimizda hamma narsa bir-biri bilan bog‘liq;
2) murakkab to‘ldiruvchi kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi: 1. Men Mirzacho‘lni ham, Surxon diyorining Sherobod dashtini ham, Farg‘ona vodiysining Yozyovon qumliklarini ham ko‘rganman. 2. Hasharchilarning shart-sharoitlarini yaxshilash, ularga yordam ko‘rsatish to‘grisida ko‘rsatma berildi. 3. Tevarak-atrof qushlar chug‘uriga, anvoyi gullar isiga to‘lib ketdi.
Izohlanayotgan fe’lning bo‘sh o‘rnini to‘ldirishda sodda to‘ldiruvchi ham, kengaygan to‘ldiruvchi ham bir xil mavqega ega bo‘ladi – u qancha kengaygan bo‘lmasin, baribir bir o‘rinni to‘ldiradi. Bir so‘zdan iborat to‘ldiruvchiga ham, bir necha so‘z bilan kengaygan to‘ldiruvchiga ham fe’l valentligidan bitta bo‘sh o‘rin «ajratilgan».