Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

Savol va topshiriqlar

1. 
   Gap bo‘laklari va kengaytiruvchilar munosabati qanday?
   
2. 
   So‘z birikmasi va gap bo‘lagi munosabati qanday?
   
3. 
   Konstruktiv bo‘lak nima?
   

GAPDA AJRATILGAN SO‘ZSHAKLLAR


Tayanch tushunchalar


minimal qolip, maksimal qolip, so‘z kengaytiruvchisi, gap kengaytiruvchisi, ajratilgan gap kengaytiruvchilari, ajratilgan so‘z kengaytiruvchilari, ajratilgan gap bo‘lagi, ajratilgan hol, ajratilgan to‘ldiruvchi, ajratilgan hol, ajratilgan ega, ajratilgan kesim


Ajratilgan so‘zshakllar. Gap nutqda voqelanar ekan, unda ishtirok etayotgan atov birliklarining ma’nosi so‘zlovchi uchun yetarli darajada ochilmagan bo‘lishi mumkin. Shunda ularning ma’nolarini muayyanlashtirish maqsadida alohida, ta’kid ohangiga ega bo‘lgan atov birliklari nutqqa kiritiladi. Quyidagi gaplarga e’tibor bering: 1. Shavkat she’r o‘qidi. 2. Yurtim – Nurota. 3. Uning kafolati kerak bo‘ladi. 4. Soy buyida uzoq turdi. 5. Seni sog‘indim. Tinglovchi uchun ushbu gaplardagi ma’lum bir so‘zlar ma’nolari izohlarsiz noaniq bo‘lishi mumkin. Buni e’tiborga olgan holda so‘zlovchi ularni muayyanlashtiruvchi so‘zlar bilan qo‘llaydi: 1. Shavkat, shoir, she’r o‘qidi. 2. Yurtim – Nurota, tog‘lar orasi. 3. Uning, Ikrom Imomzodaning, kafolati kerak bo‘ladi. 4. Soy bo‘yida, qo‘sh yong‘oqning tagida, uzoq turdi. 5. Seni, vafodorimni, sog‘indim. Birinchi gapda ega (Shavkat)ning ma’nosini shoir so‘zi, ikkinchi gapda kesim (Nurota)ning ma’nosini tog‘lar orasi, uchinchi gapda aniqlovchi (uning)ning ma’nosini Ikrom Imomzodaning so‘zshakli, to‘rtinchi gapda hol (soy bo‘yida) ning ma’nosini qo‘sh yong‘oqning tagida so‘zshakli, beshinchi gapda to‘ldiruvchi (seni) ning ma’nosini vafodorimni so‘zshakli izohlagan, to‘ldirgan, muayyanlashtirgan. Bu so‘zlar o‘zi izohlayotgan so‘zlar bilan bir hokim so‘zga tobelanadi. Undan faqat nisbatan tor ma’noga egaligi va ta’kid ohangi bilan ajralib turadi. Bunday atov birliklari gapning ajratilgan kengaytiruvchisi deyiladi. Gapning so‘z kengaytiruvchisi ham, gap kengaytiruvchisi ham ajratilishi mumkin. Yuqoridagi birinchi va ikkinchi gaplarda gap kengaytiruvchisi, 3-, 4-, 5- gaplarda esa so‘z kengaytiruvchisi ajratilgan. Shu boisdan ajratilgan kengaytiruvchilarni:
a) ajratilgan gap kengaytiruvchilari;
b) ajratilgan so‘z kengaytiruvchilari
ko‘rinishida ikkiga bo‘lib o‘rganish mumkin.
Gap ajratilgan kengaytiruvchilari bilan ajratilgan bo‘laklar muqobil atamalar emas. Chunki ajratilgan bo‘laklar deganda, gap konstruktiv bo‘laklarining ajratilishi tushuniladi. Ajratilgan kengaytiruvchilar atamasi esa bo‘lak mavqeyiga ega bo‘lmagan atov birliklarini ham o‘z ichiga qamrab oladi. Masalan, Men seni, vafodorimni, sog‘inganimni ayta olmayman gapida vafodorimni so‘zshakli ajratilgan kengaytiruvchi, lekin gap bo‘lagi emas.
Ajratilgan kengaytiruvchining gap struktur sxemasiga munosabati ular izohlayotgan atov birliklariniki bilan bir xildir. Ajratilgan kengaytiruvchi ajralmish (muayyanlashtirilayotgan) atov birliklarining «soyasi» bo‘lganligi bois, ular bilan bir butun holda bevosita yoki bilvosita gap struktur qolipiga daxldor bo‘ladi. Yuqoridagi gapning struktur qolipga munosabatini kuzating (52-jadval):


52-jadval

E	H	W	Pm
Men		a yta ol sog‘inganimni vafodorimni, seni,	mayman

Yoki Shavkat, shoir, she’r o‘qidi gapining struktur sxemasi quyidagicha (53-jadval):
53-jadval

E	H	W	Pm
shoir, Shavkat,		o‘qi she’r	di

Ajratilgan kengaytiruvchi muayyanlashtirilayotgan bo‘lakning «soyasi» bo‘lganligi bois, sof nutqiy hodisa. Shuning uchun uning mavjudligi va o‘ziga xosligi sof nutqiy omil – ohang bilan ham bog‘liq. O‘ziga xos ohangdan mahrum qilinsa, u boshqa nutqiy hodisa­ – undalmaga monand bo‘lib qoladi. Masalan, Erkin, ukam, injener bo‘ldi gapida ukam atov birligi ajratilgan kengaytiruvchiga xos ohangdan mahrum etilsa (ukam birligidan keyin ajratish pauzasi qo‘llansa), u egaga va eganing atov birligi esa undalmaga aylanib qoladi.

Gap va so‘z kengaytiruvchilarining ajratilishida o‘ziga xosliklar bor.
Gapda izohlovchining ajratilishi boshqa kengaytiruvchilarga nisbatan o‘ziga xos. Izohlovchi odatda izohlanmishdan oldin keladi: traktorchi Toshpo‘lat, oshpaz Mamatqulov, professor Jo‘rayev kabi. Izohlovchi ajratilganda, izohlanmish qanday mavqeda bo‘lsa, u ham shunday mavqega ega bo‘ladi. Masalan, Traktorchi Toshpo‘lat aka smenani topshirdi gapida izohlovchi (traktorchi) ega (Toshpo‘lat aka) ga tobe. Biroq u ajratilsa, gap egasiga tobeligi yo‘qoladi va o‘zi ham egaga aylanadi. Toshpo‘lat aka, traktorchi, smenani topshirdi. Bu gapda traktorchi so‘zshakli o‘rni o‘zgargan izohlovchi emas, balki tamoman yangi mavqe (gapning konsruktiv bo‘lagi – ega) olganligini izohlanmish (Toshpo‘lat aka)ni gapning boshqa konstruktiv yoki nokonstruktiv bo‘laklari vazifasiga qo‘yish bilan amin bo‘lish mumkin:

1. 
   Bu kishi – Toshpo‘lat aka, traktorchi;
   
2. 
   Toshpo‘lat akani, traktorchini, taniyman;
   
3. 
   Toshpo‘latning, traktorchining, obro‘yi baland, hurmati joyida.
   

Birinchi gapda «sobiq» izohlovchi bo‘lmish traktorchi kesim, ikkinchi gapda to‘ldiruvchi, uchinchi gapda qaratuvchi aniqlovchi vazifasida kelgan. Demak, bunday holda ajratilish natijasida izohlovchi o‘z sifatini o‘zgartiradi.