Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

KO‘RINISHLARI VA RAMZLARI

(ATOV BIRLIGI Q KESIMLIK KO‘RSATKICHLARI)
Tilda	Sodda gaplarning qurilish (struktur turlari)	[WPm] Bir tarkibli sodda gaplar [IWPm] Ikki tarkibli sodda gaplar [IIWPm] egali egasiz yig‘iq yoyiq yig‘iq yoyiq yig‘iq yoyiq [IWPm] [IWPm] [EQ IIWPm ] [EQ IIWPm ] [E- IIWPm ] [E- IIWPm ]
Tajallilar (nosintaktik hodisalarning gapdagi in’ikosi)	Shaxsning tavsifi	Shaxs yo‘q majhul ifodalangan aniq-umumlashgan-noaniq
	[W]ning ifodalanish xususiyatiga ko‘ra	Ot kesimli fe’l kesimli leksema kesimli frazema kesimli sodda kesimli tarkibli kesimli v.h.k.
	[Pm]ning ifodalanishiga ko‘ra	yig‘ma yoyma tafsiliy
	Murakkablashtiruvchi vositalariga ko‘ra	murakkablashgan murakkablashmagan undal- kirishli sifat- ravish- harakat aralash v.h.k. mali doshli doshli nomli
	Modal ma’nolariga ko‘ra	neytral gumon taxmin qat’iy v.h.k.
	Ifoda maqsadiga ko‘ra	darak so‘roq his-hayajon aralash v.h.k.
	Yana	boshqa hodisalarning tajallilari
Nutqda	Nutqiy hodisalilar	Yozma va og‘zaki nutqdagi sodda gaplarning muayyan ko‘rinishlari

Quyida yuqorida ko‘rsatilgan [WPm] ning olti ko‘rinishidan har biri – [IWPmY]; [IWPmYO]; [EQ IIWPm Y]; [EQ IIWPm YO]; [E- IIWPm Y]; [E- IIWPm YO] jadvalda keltirilgan “bo‘yoqxona” lar ta’siri ostida ko‘rib o‘tiladi.

Bir tarkibli sodda gaplar. Bir tarkibli yig‘iq sodda gaplarning mohiyati shundan iboratki, bunday gaplar faqat bitta so‘z bilan ifodalangan bo‘ladi. Bir markazdan iborat bo‘lib, shu bir so‘z va bir markazda gapning gap bo‘la olishi uchun zarur va majburiy bo‘lgan barcha elementlar mujassamlangan bo‘ladi. Bir tarkibli yig‘iq sodda gaplarda shaxs ikki xil ko‘rinishda: shaxssiz va shaxs mashhul bo‘lgan holatda namoyon bo‘ladi. Bir tarkibli yig‘iq sodda gaplarning markazi ot (keng ma’noda) bilan ifodalanganda, odatda, bunday gaplar shaxssiz bo‘ladi, ya’ni, umuman, shaxs yoki ega faraz qilinmaydi. Masalan: Tun. Ko‘cha. To‘g‘rida paxsa devor.

1. 
   Bir tarkibli yig‘iq sodda gaplarning markazi fe’l bilan ifodalanganda esa shaxs majhul sifatda namoyon bo‘ladi.
   
2. 
   Yechinish kerak. Charchadingiz...
   
3. 
   Aytish kerak emasmikan? Bas-da endi.
   

Bir tarkibli yig‘iq sodda gaplarda [W] turli xil so‘z turkumlari bilan ifodalangan bo‘ladi:
1). Ot bilan: 1.Shamol. Yoz tugagan. 2. Falak. Taqdir. Qazo. Oh, qandayin nom.
2) sifat bilan: Maktabdayam ko‘zoynak taqib qo‘yardi. Qiltiriq!
3) olmosh bilan: Sen e! SHo‘ro hokimiyatiga qarshi odamsiz!
4) fe’l bilan: 1. E’tiborning niyati buzildi. Ketish kerak. 2. Buvi chiqib ketgach, ona xayolot daryosiga g‘arq bo‘ldi. Nima qilish kerak?
Bir tarkibli yig‘iq sodda gaplarda [Pm] yig‘ma, yoyma va tafsiliy2 (analitik) ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin. Masalan: 1. Oltin. Og‘ziga siqquncha oshatilsin! 2. Haram. Sochlari parishon ozg‘in Guli to‘shakda yotibdi kabi gaplarda [Pm] ning, ya’ni gapning kesimlik ko‘rsatkichlari qismining yig‘ma ifodasi bo‘lsa, Bahordir; O‘qishdir; Chopilmasin; Foydalaniladi tipidagi bir tarkibli yig‘iq ot va fe’l markazli gaplarda [Pm]ning yoyma ifodasi mavjud.
1. Hayot ekan. O‘ziyam bola-chaqalik bo‘lgandan keyin yoshlikda – yurak samimiy istaklar, ezgu-niyatlar bilan to‘lib-toshgan paytlarda bergan va’dalar, ichgan qasamlar – hammasi yoddan ko‘tarilib, dunyoning ishlari bilan o‘ralashib qolarkan.
2. Aprel edi. Olam yam-yashillashib, gulu muattar islarga burkangan.